Ένα ρεπορτάζ «νοσταλγίας» δημοσιεύτηκε σε ένθετο της εφημερίδας Καθημερινή στις 8 Ιανουαρίου 2024 με τίτλο «Η “χαμένη” γειτονιά της Αθήνας που είναι γεμάτη κήπους». Το υπογράφει η Ελίζα Συναδινού, οι φωτογραφιες είναι του Περικλή Μεράκου. Αναδημοσιεύουμε εκτενή αποσπάσματα:
Κάποτε, σε ένα παλιό ομαδικό παιχνίδι στο κινητό που ήταν πολύ δημοφιλές στα ’00ς, έπεφτε συχνά η ερώτηση: «Δέκα γειτονιές της Αθήνας από κάπα». Στις παρέες, συνήθως, οι απαντήσεις που δίνονταν ήταν οι προφανείς (Κολωνάκι, Καλλιθέα, Κολωνός) και κάπου εκεί το θέμα κολλούσε. Ίσως κάποιος έξυπνος να σκεφτόταν τα Κάτω Πατήσια και τα Κάτω Πετράλωνα. Πάντως, την περιοχή Κυπριάδου, που περιλαμβανόταν στις σωστές απαντήσεις με τις οποίες σε προμήθευε η εφαρμογή, δεν τη σκεφτόταν κανείς. Και αυτό γιατί ακόμη και για όσους έχουν μεγαλώσει στην Αθήνα, αυτή η γειτονιά στο τέρμα της Πατησίων, δίπλα στα Άνω Πατήσια, στη Ριζούπολη, στο Γαλάτσι, είναι εντελώς άγνωστη.
Αν όμως τύχει και βρεθούν εκεί, πιθανότατα θα νομίσουν ότι έφτασαν σε κάποιο προάστιο και όχι σε μια συνοικία που διοικητικά ανήκει στον Δήμο Αθηναίων. Αν έχεις συνηθίσει το βλέμμα σου να εγκλωβίζεται στο γκρι και το βήμα σου να περιορίζεται σε μικροσκοπικά πεζοδρόμια που δεν εξυπηρετούν τον σκοπό που δηλώνει το όνομά τους, η Κυπριάδη ή Κυπριάδου, με το άφθονο πράσινο, την καλή ρυμοτομία, τους μεγάλους δρόμους και τα πεζοδρόμια, καθώς και τα αρκετά διώροφα σπίτια που αφήνουν τη θέα προς τον ουρανό ανοιχτή, μοιάζει με παράδεισο. Για τους παλιούς κατοίκους, όμως, που έχουν εικόνες και μνήμες από το πώς ήταν η γειτονιά τους πριν από την επέλαση της μεγάλης ανοικοδόμησης, οι καλύτερες μέρες ίσως να έχουν παρέλθει.
Ένα όνομα, μία γειτονιά
Η Κυπριάδου έχει καταγραφεί ως η πρώτη κηπούπολη της Αθήνας. «Είναι μια κλασική περίπτωση ανθρωπωνυμίου που έγινε τοπωνύμιο», λέει ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Δημήτρης Φύσσας, που γεννήθηκε, μεγάλωσε και κατοικεί εκεί (μάλιστα, ήταν εκείνος που ξεκίνησε και το λήμμα «Κυπριάδου» στη Βικιπαίδεια). Πράγματι, η περιοχή πήρε τη σημερινή της μορφή μετά την ιδιωτική πρωτοβουλία του Επαμεινώνδα Κυπριάδη, ο οποίος τη δεκαετία του 1920 έφτιαξε τον συνοικισμό σε μεγάλη έκταση που είχε αγοράσει ο πατέρας του, Μίνωας.
Ο Κυπριάδης ρυμοτόμησε την περιοχή στα πρότυπα των κηπουπόλεων της Ευρώπης: με υποχρεωτικές πρασιές μπροστά στις κατοικίες, πανταχόθεν ελεύθερες κατασκευές (κτίρια που δεν ακουμπούν μεταξύ τους), φαρδείς δρόμους και πλατείες που η καθεμία «βλέπει» (ενώνεται με δρόμο) τουλάχιστον ακόμη μία. Έτσι, η πλατεία Παπαδιαμάντη «βλέπει» την πλατεία Καρκαβίτσα και την πλατεία Παπαλουκά, που με τη σειρά της «βλέπει» επίσης την πλατεία Καρκαβίτσα και την πλατεία Εύας, και πάει λέγοντας.
Κράτησε για τον εαυτό του ένα από τα ωραιότερα οικόπεδα, όπου έχτισε το σπίτι του, και πούλησε τα υπόλοιπα, συχνά μαζί με αρχιτεκτονικά σχέδια. Αρκετά σπίτια τα έχτισε η εταιρεία του, με υλικά από το νταμάρι που είχε φτιάξει στην περιοχή (στο τέρμα της οδού Ορφανίδου). «Ήταν διώροφες επαύλεις προορισμένες για τη μεσαία τάξη της εποχής, με τρεις-τέσσερις παραλλαγές στην όψη που εξασφάλιζαν ποικιλία και ταυτόχρονα ομοιομορφία», λέει ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος. «Σπίτια από μπετόν, επικαλυμμένα με ένα πορώδες υλικό σαν πέτρα, σε χρώμα κιτρινωπό σαν ώχρα, και ελεύθερη προαστιακή αρχιτεκτονική με επικλινείς στέγες, πυργάκια, σκεπαστούς εξώστες και βέβαια κήπους. Οι κήποι ήταν το βασικό χαρακτηριστικό τους».
Επίσης, η Μαρκέλλα Καλλινίκου, συνταξιούχος της περιοχής, θυμάται: «Όταν ήμουν παιδάκι, μέναμε στα Κάτω Πατήσια και μας έφερνε η μαμά μου να παίξουμε στους κήπους. Με το που πλησιάζαμε, μας έπιαναν οι μυρωδιές από τις γαζίες, τα γιασεμιά, τις λεμονιές». Άλλωστε, όπως μας θυμίζει ο κ. Βατόπουλος, τα Πατήσια ήταν εξοχικός προορισμός για τους Αθηναίους ήδη από το 1900 και παραδοσιακά εκεί γιόρταζαν την Πρωτομαγιά. Όταν χτίστηκε ο οικισμός, κάθε Μάιο οι κάτοικοι έδιναν αγώνα για να προστατεύσουν τις τριανταφυλλιές τους από τις ορδές των Αθηναίων εκδρομέων. Λέγεται πως με βάση τα ίδια ρυμοτομικά σχέδια οικοδομήθηκαν αργότερα νεότεροι οικισμοί, όπως το Ψυχικό, η Νέα Φιλαδέλφεια και η Νέα Σμύρνη.
Σε μεγάλο βαθμό, αυτές οι κατοικίες είχαν αγοραστεί από ανώτατους δημοσίους υπαλλήλους της εποχής, αλλά η ανθρωπογεωγραφία της περιοχής ήταν σύνθετη. Γρήγορα έγινε πόλος έλξης για καλλιτέχνες και διανοουμένους, όπως ο Ουμβέρτος Αργυρός, ο Φώτης Κόντογλου, ο Γιώργος Βακαλό, ο Δημήτρης Πικιώνης, η Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη, ο Αντίοχος Ευαγγελάτος. Γι’ αυτή την καλλιτεχνική αποίκιση φέρεται να είχε βγάλει ο Γιάννης Μόραλης τον όρο «Σχολή Κυπριάδη», αλλά και οι κάτοικοι είναι περήφανοι για το καλλιτεχνικό παρελθόν της περιοχής τους. «Τότε ήταν αρχοντογειτονιά, η Εκάλη των Αθηνών», λέει ο Δημήτρης Γιαννοθανάσης από την ιστορική ταβέρνα Σπύρος-Αντώνης. «Μονοκατοικίες, καλλιτεχνικός κόσμος. Ο Άκης Πάνου, ο Μίμης Τραϊφόρος, αθλητόκοσμος, ηθοποιοί. Από την ταβέρνα εδώ πέρναγε όλη η παλιά Κολούμπια, ομάδες ποδοσφαίρου, όλη η ΑΕΚ, ο Απόλλωνας, ο Πανελλήνιος, ο μεγάλος Σπόρτιγκ της περιοχής μας».
Πιο πολύ από όλους, οι σημερινοί κάτοικοι μνημονεύουν τον Δημήτρη Πικιώνη, τον σπουδαίο αρχιτέκτονα που άφησε το στίγμα του έντονα στην περιοχή, και τον Θανάση Βέγγο, που ήταν αγαπητός σε όλους, πλακατζής και γυρνούσε πολλές από τις ταινίες του στη γειτονιά τους. «Ήταν μεγάλο γλέντι για όλα τα παιδιά», λένε. «Πολλές φορές τον βλέπαμε στις ταινίες που γύριζε στους δρόμους και στις πλατείες, αυτοσχεδίαζε και σταματούσε η λήψη επειδή γέλαγε μόνος του. Όταν του λέγαμε τα κάλαντα, εκεί που οι άλλοι μας έδιναν μία δραχμή ή δύο, αυτός μας έδινε δεκάρικο». Ένα δεκάρικο, θυμάται ο κύριος Δημήτρης, συνταξιούχος της ΦΑΓΕ, κόστιζε τότε η πάστα στο γαλακτοπωλείο Σχίζα, που πρωτολειτούργησε το 1951 στην πλατεία Παπαλουκά και υπάρχει ακόμη. Τότε τα παιδιά έπαιζαν με αυτοσχέδιες μπάλες στους χωματόδρομους, πού και πού σταματούσαν για να περάσει κάποιο από τα λιγοστά αυτοκίνητα που κυκλοφορούσαν ή κάποιο κοπάδι πρόβατα που τα πήγαινε ο βοσκός τους στο Γαλάτσι.
Εν τω μεταξύ, προϊόντος του χρόνου άρχισαν στην περιοχή να ξεπηδούν βιοτεχνίες. Κυρίως παγοποιεία, όπως του Βεζανή, του Φιξ, του Ασπρογέρακα, μια και τα Πατήσια έχουν πολλές πηγές, το εργοστάσιο Κλωναρίδη (μετέπειτα Φιξ), το εργοστάσιο Δρακόπουλου, όπου πρόσφατα έγινε το καινούργιο πάρκο του δήμου. «Ήταν ταυτόχρονα αστική και βιομηχανική περιοχή», λέει ο Δημήτρης Φύσσας. Στο βιβλίο του «Ο κηπουρός και ο καιροσκόπος» (εκδ. Εστία), στο οποίο αναφέρεται εκτενώς στην Κυπριάδου, έχει συμπεριλάβει μια λίστα επαγγελματιών της περιοχής τη δεκαετία του 1940. Διαβάζουμε: εστιάτορες, βιομήχανοι, σαγματοποιοί (κατασκευαστές σαμαριών), επιστήμονες, ένα γκαρσόνι – στην περιοχή ζούσε όλο το κοινωνικό φάσμα. «Δεν υπήρχε τότε η συζήτηση περί ρύπανσης, γι’ αυτό πολλοί εργοστασιάρχες έψαχναν περιοχές για τις εγκαταστάσεις τους όπου θα έφτιαχναν και το σπίτι τους μέσα», σημειώνει ο ίδιος.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το παλιό εργοστάσιο Αντζουλάτου (στην αρχή ήταν τυροκομείο και αργότερα, και αυτό, παγοποιείο), στη θέση του οποίου σήμερα χτίζεται μια νέα οικοδομή, ενώ στην άκρη διασώζεται το παλιό σπίτι του εργοστασιάρχη.
Το εργοτάξιο αυτό είναι ένα από τα πολλά που λειτουργούν σήμερα στην περιοχή, η οποία ανοικοδομείται με γοργούς ρυθμούς. Οι παλιές επαύλεις, ακόμα και σπίτια που σχεδίασε ο Πικιώνης, κατεδαφίζονται η μία μετά την άλλη, για να δώσουν τη θέση τους σε πολυκατοικίες. Κάθε μέρα, από τις 7.30 π.μ. μέχρι τις 2.30 μ.μ. που δουλεύουν οι οικοδομές, ακούς τρυπάνια να σπάνε την πέτρινη γη, καθώς η Κυπριάδου βρίσκεται στις παρυφές των Τουρκοβουνίων. «Η ανοικοδόμηση της γειτονιάς ακολουθεί τους κύκλους της ελληνικής οικονομίας», λέει ο Ηλίας Τσαουσάκης, πολιτικός επιστήμονας που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κυπριάδου. «Όταν πάει καλά η οικονομία και αυξάνεται η οικοδομική δραστηριότητα, γκρεμίζονται σπίτια στην Κυπριάδου. Η μεγαλύτερη σάρωση έγινε τη δεκαετία του ’80, όταν άλλαξε ο συντελεστής και από εκεί που ήταν χαμηλός, για τετραώροφα, έδωσαν άδεια για παραπάνω ορόφους. Μια δεύτερη ανοικοδόμηση είχαμε την περίοδο του 2000 και τώρα ξανά».
Αυτή η δραστηριότητα αργά, αλλά σταθερά αλλοιώνει τον χαρακτήρα της κηπούπολης: «Έχουν διατηρηθεί κάποια χαρακτηριστικά, αλλά δεν μπορεί να πει κανείς ότι πρόκειται για κηπούπολη πια, με τόσες πολυκατοικίες. Είναι ένα υβρίδιο», σχολιάζει ο Νίκος Βατόπουλος. «Πάντα ήταν λίγο στο μεταίχμιο, στις παρυφές της πόλης. Ο ΗΣΑΠ μεταπολεμικά διευκόλυνε την πρόσβαση σε περιοχές όπως τα Άνω Πατήσια, που ήταν πιο εξοχικές. Αυτό επιτάχυνε και την ενσωμάτωση της Κυπριάδου στον αστικό ιστό χωρίς καμία φαντασία και πρόβλεψη για το πώς μπορεί να εξελιχθεί».
Ως προς το κτιριακό απόθεμα, ορισμένα από τα παλιά κτίρια της περιοχής, κυρίως οικιστικού χαρακτήρα, έχουν πράγματι κηρυχθεί διατηρητέα. Όλα τα υπόλοιπα όμως, σύμφωνα με το παρόν νομικό πλαίσιο, υπόκεινται στους κανόνες της ελεύθερης οικονομίας: κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει στους ιδιοκτήτες τους να τα πουλήσουν για να χτιστούν στη θέση τους πολυκατοικίες που θα τους εξασφαλίσουν ένα σεβαστό εισόδημα. «Αυτό που έσωσε την περιοχή ήταν ότι παλέψαμε το 1987 και με προεδρικό διάταγμα εξαιρέθηκε η Κυπριάδου από τον Γενικό Οικοδομικό Κανονισμό του 1985», λέει η Μαίρη Γιαννακοπούλου, πρόεδρος του Συλλόγου Κυπριάδου «Αναγέννηση», ο οποίος λειτουργεί ανελλιπώς από το 1951. «Τα καταφέραμε με νύχια και με δόντια, προσπαθώντας να διατηρήσουμε τον χαρακτήρα της κηπούπολης, με τη βοήθεια της τεχνικής υπηρεσίας του Δήμου Βουλιαγμένης. Έτσι, στο μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής μπορούν να χτιστούν κτίρια μόνο μέχρι 15,5 μέτρα σε ύψος». Η ίδια δηλώνει ευχαριστημένη, γιατί τα τελευταία χρόνια έχει δει αναπλάσεις στη γειτονιά της, όπως είναι το Πάρκο Δρακόπουλου και το Αθλητικό Κέντρο Κυπριάδου.
Ωστόσο, όπως λέει, διαχρονικό παράπονο των κατοίκων είναι η οδός Πατησίων, για την οποία όλες οι δημοτικές αρχές, υποστηρίζει, ασχολούνται μόνο μέχρι το Μουσείο. «Έχει επιταχυνθεί η ανοικοδόμηση τα τελευταία χρόνια και δεν είμαι και πολύ αισιόδοξος για το προς τα πού θα κινηθεί η τύχη των υπόλοιπων σπιτιών και οικοπέδων», λέει ο Νίκος Βατόπουλος και όταν τον ρωτάω αν τελικά υπάρχει τρόπος να διατηρηθεί η φυσιογνωμία της Κυπριάδου ή αν η «ζημιά» που έχει γίνει είναι ανεπανόρθωτη, είναι σαφής: «Η αξία του κτιριακού αποθέματος της περιοχής δεν εκτιμήθηκε όταν έπρεπε και τώρα είναι λίγο αργά, γιατί χάθηκε πια ο τύπος των σπιτιών που χαρακτήριζαν τη γειτονιά».
