Το τρίτο και κύριο άρθρο στη σειρά «Πώς μετριέται η ομορφιά»
Έχουν προηγηθεί τα συμπληρωματικά «Ναρκισσιστική διαταραχή» και «Οι επεμβάσεις στο σώμα στους διάφορους πολιτισμούς»
Το θέμα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Science Illustrated.
Η έννοια της ομορφιάς είναι κάτι που, ενώ όλοι μας αντιλαμβανόμαστε, δυσκολευόμαστε να το περιγράψουμε. Όλοι μας ξέρουμε τι είναι αυτό που μας αρέσει στους άλλους, όταν όμως προσπαθούμε να το αιτιολογήσουμε, αντιμετωπίζουμε δυσκολίες. Πρώτος ο Πλάτωνας προσπάθησε να θέσει κάποια κριτήρια της ομορφιάς, κάνοντας λόγο για «χρυσές αναλογίες». Αν και η σύγχρονη επιστήμη δεν ασπάζεται αυτές τις απόψεις, ο Πλάτωνας εισήγαγε το χαρακτηριστικό της συμμετρίας ως συστατικό στοιχείο της ομορφιάς.
Η περιγραφή των ψυχολογικών παραμέτρων της ομορφιάς είναι ακόμα πιο δύσκολη, όχι μόνο επειδή τα κριτήρια της ομορφιάς δεν έχουν ερευνηθεί πλήρως, αλλά κυρίως επειδή ο παράγων της υποκειμενικότητας είναι σε αυτό το πεδίο πολύ ισχυρός. Οτιδήποτε ερεθίζει τις αισθήσεις μας μπορεί να θεωρηθεί όμορφο. Συχνότατα, οι προτιμήσεις μας καθορίζονται με βάση πολύ προσωπικά κριτήρια.
Όταν ένα άτομο χαρακτηρίζεται γενικώς όμορφο, θεωρείται ότι διαθέτει κάποια χαρακτηριστικά τα οποία οι γύρω του θα επιθυμούσαν να έχουν και οι ίδιοι. Αυτά τα χαρακτηριστικά καθορίζονται από ορισμένα κοινά για όλους κριτήρια της ομορφιάς, αλλά και από πολλούς άλλους παράγοντες, για παράδειγμα, από τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται αυτά στους άλλους.
Το πρόσωπο θεωρείται ότι έχει το σημαντικότερο ρόλο στην αξιολόγηση της σωματικής ομορφιάς. Αυτό οφείλεται στο ότι είναι το σημείο του σώματος που εκτίθεται περισσότερο σε κοινή θέα, κυρίως όμως στη διαδεδομένη πεποίθηση ότι στο πρόσωπο αποτυπώνεται και ο χαρακτήρας του ατόμου.
Σε τι συνίσταται η ομορφιά;
Τα χαρακτηριστικά που δημιουργούν την εντύπωση της ομορφιάς χωρίζονται κυρίως σε δύο κατηγορίες: σωματικά και ψυχολογικά. Σε ορισμένα σημεία, όμως, αυτές οι δύο
κατηγορίες επικαλύπτονται.
Κριτήρια κοινά και στα δύο φύλα:
Συμμετρία. Έχει αποδειχθεί ότι η συμμετρία στα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι μια κατάσταση επιθυμητή από το ανθρώπινο μάτι. Σε μελέτες με βρέφη διαπιστώθηκε ότι τα
βρέφη παρατηρούσαν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα τις εικόνες συμμετρικών προσώπων. Σε άλλες μελέτες (Mealey, 1999, Baumeister, 2008), παρουσιάστηκαν φωτογραφίες προσώπων μαζί με άλλες οι οποίες είχαν παραποιηθεί ηλεκτρονικά έτσι ώστε το πρόσωπο να είναι απολύτως συμμετρικό. Οι παραποιημένες, συμμετρικές εικόνες θεωρήθηκαν από τους εξεταζόμενους πιο ελκυστικές.
Κοινοτυπία χαρακτηριστικών: Όσο περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά έχει ένα πρόσωπο, τόσο περισσότερο ελκυστικό θεωρείται από τους άλλους. Σε σχετικές έρευνες, συνδυάστηκαν πολλές εικόνες προσώπων σε έναν υπολογιστή, με αποτέλεσμα να προκύψει μια σύνθετη εικόνα αποτελούμενη μόνο από κοινά χαρακτηριστικά. Αυτή η εικόνα έγινε αντιληπτή ως πιο όμορφη, επιθυμητή και οικεία από τις ξεχωριστές εικόνες που την αποτελούσαν.
Μια πιθανή ερμηνεία αυτού του φαινομένου είναι ότι θεωρούμε όμορφο κάτι που μας είναι οικείο. Ωστόσο, σε αυτές τις έρευνες έχει ασκηθεί κριτική ότι με τη συγκεκριμένη διαδικασία απαλείφονται από τη σύνθετη εικόνα ουλές και άλλες ατέλειες του προσώπου.
Η «εικόνα του φωτοστέφανου»: Οι ελκυστικοί άνθρωποι δίνουν την εντύπωση ότι είναι πιο έξυπνοι, πιο δημοφιλείς και καλύτερα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον τους.
Αυτή η εικόνα της τελειότητας παρομοιάζεται από τους ειδικούς με μια εικόνα φωτοστέφανου. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ελκυστικοί άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη επιτυχία στον εργασιακό τομέα και κάνουν πιο εύκολα κοινωνικές και ερωτικές γνωριμίες από εκείνους που δεν είναι τόσο ελκυστικοί.
Εκτός από αυτά τα κοινά και για τα δύο φύλα κριτήρια, εντοπίζονται και κριτήρια ομορφιάς τα οποία είναι διαφορετικά στους άνδρες και τις γυναίκες.
Κριτήρια της ανδρικής ομορφιάς:
Σωματική διάπλαση. Σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς αναγνωρίζεται ως όμορφος ένας άνδρας του οποίου ο κορμός έχει σχήμα v, δηλαδή, στενή μέση με φαρδείς ώμους. Αν και σε μερικούς πολιτισμούς ευνοούνται οι πιο εύσωμοι άνδρες, αποτελεί κοινή παραδοχή ότι μια αναλογία διαστάσεων μέσης προς ώμους 0,75 προς 1 αποτελεί πρότυπο ομορφιάς.
Ύψος. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες, σε μεγάλο ποσοστό, προτιμούν άνδρες με ύψος μεγαλύτερο από το μέσο όρο για βραχυχρόνιες σχέσεις και με ύψος γύρω στο μέσο όρο για μακροχρόνιες σχέσεις. Η σύνδεση του ύψους με την ομορφιά εικάζεται ότι οφείλεται στην εντύπωση πως ένας ψηλός άνδρας διαθέτει σωματική δύναμη και αυτοπεποίθηση.
Χαρακτηριστικά προσώπου. Αρρενωπά χαρακτηριστικά θεωρούνται το προτεταμένο πηγούνι, τα δασύτριχα φρύδια, η μεγάλη μύτη και το μεγάλο μέτωπο.
Διακύμανση στις προτιμήσεις. Έχει υποστηριχθεί ότι οι γυναίκες προτιμούν άνδρες με αρρενωπά χαρακτηριστικά κατά τη διάρκεια της ωορρηξίας και άνδρες με πιο θηλυκά χαρακτηριστικά τις υπόλοιπες μέρες. Αυτό, ωστόσο, δεν έχει αποδειχθεί πλήρως ακόμα.
Κριτήρια της γυναικείας ομορφιάς:
Νεανική εικόνα. Σε όλους τους πολιτισμούς, οι άνδρες προτιμούν νεότερες γυναίκες, αλλά το πόσο νεότερες διαφέρει από τον ένα πολιτισμό στον άλλο. Οι λόγοι γι’ αυτή την προτίμηση δεν έχουν ερευνηθεί πλήρως, επικρατεί όμως η ερμηνεία ότι η νεότητα συνδέεται με τη γονιμότητα.
Μέγεθος στήθους. Στο δυτικό κόσμο, το μεγάλο στήθος θεωρείται από τους άνδρες ελκυστικό. Η πιθανότερη εξήγηση είναι ότι τα μεγάλα στήθη υποδηλώνουν την είσοδο της γυναίκας στην εφηβεία και, κατά συνέπεια, την ικανότητά της για αναπαραγωγή.
Δείκτης Σωματικής Μάζας (Δ.Σ.Μ.). Αν και το κριτήριο του σωματικού βάρους συναντάται σε όλους τους πολιτισμούς, οι προτιμήσεις δεν είναι οι ίδιες. Ενώ στο δυτικό κόσμο προτιμάται χαμηλός Δ.Σ.Μ., σε πολλούς άλλους πολιτισμούς προτιμώνται βαρύτερα γυναικεία σώματα. Όμως και στο δυτικό πολιτισμό υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον Δ.Σ.Μ. που προτιμούν οι άνδρες και αυτόν που θεωρούν οι γυναίκες επιθυμητό. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνδρες προτιμούν ελαφρώς υψηλότερο Δ.Σ.Μ. από εκείνον που οι γυναίκες πιστεύουν ότι πρέπει να έχουν.
Αναλογία διαστάσεων μέσης–γοφών. Μια περιφέρεια μέσης ίση με το 70% εκείνης των γοφών θεωρείται προτιμητέα στο δυτικό πολιτισμό. Πάντως, με ελαφρές αποκλίσεις (της τάξης του 10%), αυτή η αναλογία προτιμάται σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς.
Ύψος. Οι περισσότεροι άνδρες προτιμούν γυναίκες με μικρότερο ύψος από το δικό τους. Μια πιθανή ερμηνεία γι’ αυτό είναι το γεγονός ότι οι γυναίκες με μικρό ύψος μπαίνουν στην εφηβεία –άρα γίνονται ικανές για αναπαραγωγή– πιο γρήγορα από τις ψηλότερες γυναίκες. Με βάση αυτή την ερμηνεία, αφού οι άνδρες επιλέγουν γυναίκες κοντύτερες από εκείνους, οι επιλογές συντρόφου είναι περιορισμένες για τις ψηλές γυναίκες. Μια άλλη ερμηνεία αποδίδει αυτή την προτίμηση σε πολιτιστικά και κοινωνικά αίτια.
Απόχρωση δέρματος. Αν και αυτό το κριτήριο παρουσιάζει μεγάλες αποκλίσεις από τον ένα πολιτισμό στον άλλο, ο κοινωνιολόγος Pierre van den Berghe υποστηρίζει ότι στις περισσότερες κοινωνίες οι άνδρες προτιμούν γυναίκες με ανοιχτόχρωμο δέρμα. Αυτή η προτίμηση είναι ιδιαίτερα εμφανής στην Ανατολική Ασία. Αντίθετα, στις σημερινές δυτικές κοινωνίες μπορεί να θεωρείται ελκυστικό και το μαυρισμένο από τον ήλιο δέρμα.
Μη σωματικά κριτήρια – Η γλώσσα του σώματος
Αν και η γλώσσα του σώματος έχει μεγάλη σημασία στην ανθρώπινη επικοινωνία, η σημασία της στην εκτίμηση της ομορφιάς είναι σχετικά περιορισμένη. Σε σχετικές έρευνες, ο Louis Tassinary από το Πανεπιστήμιο Texas A&M και η Kerri Johnson από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης διαπίστωσαν, ωστόσο, ότι η αξιολόγηση της ελκυστικότητας μπορούσε να βελτιωθεί μέχρι και 50% για τις γυναίκες και μέχρι και 100% για τους άνδρες όταν διέθεταν ορισμένα «θετικά» χαρακτηριστικά στην κίνησή τους. Όταν ζητήθηκε από τους αξιολογητές να περιγράψουν αυτά τα χαρακτηριστικά, τα πιο κοινά είχαν σχέση με την κίνηση των γοφών για τις γυναίκες και την κίνηση των ώμων για τους άνδρες.
Η εικόνα του χαρακτήρα
Έχει αποδειχθεί ερευνητικά πως όσο πιο οικείο είναι το πρόσωπο που βλέπουμε, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να το θεωρήσουμε όμορφο. Με μια σειρά ερευνών, ο ανθρωπολόγος Kevin Kniffin και ο βιολόγος David Sloan Wilson από το Πανεπιστήμιο Binghamton των ΗΠΑ απέδειξαν ότι αξιολογούμε τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του άλλου διαφορετικά αν ξέρουμε κάποια πράγματα για το χαρακτήρα του απ’ ό,τι εάν αυτός μας είναι εντελώς άγνωστος. Αν ένας άνθρωπος διαθέτει θετικά χαρακτηριστικά, για παράδειγμα, είναι συνεργάσιμος, αξιόπιστος, θαρραλέος, ευσυνείδητος, έξυπνος, θα θεωρηθεί πιο ελκυστικός από έναν άγνωστο με παρόμοια εξωτερική εμφάνιση. Ο Wilson συμπεραίνει ότι: «Οι μη σωματικοί παράγοντες συμμετέχουν στην υποσυνείδητη αξιολόγηση της σωματικής ομορφιάς».
Σε μια από τις έρευνές τους, οι Kniffin και Wilson έδειξαν φωτογραφίες μελών μιας αθλητικής ομάδας στα ίδια τα μέλη της ομάδας και σε τρίτους. Σε μια άλλη έρευνά τους, ζήτησαν από κάθε μέλος μιας αρχαιολογικής αποστολής να αξιολογήσει την ελκυστικότητα των άλλων μελών την πρώτη ημέρα της αποστολής και, ύστερα, την τελευταία ημέρα, μετά από έξι εβδομάδες. Και στη μία και στην άλλη έρευνα, η αυξημένη γνώση για το χαρακτήρα του άλλου επηρέασε και την αξιολόγηση της εμφάνισής του.
«Σε κάθε περίπτωση» προσθέτει ο Wilson, «μη σωματικά χαρακτηριστικά, γνωστά μόνο σε οικείους, όπως το κατά πόσον το εν λόγω άτομο ήταν δημοφιλές, αξιοσέβαστο ή συμμετείχε σε κοινές προσπάθειες, είχαν σημαντική επιρροή στην εκτίμηση της ελκυστικότητάς του, κάτι που δεν ήταν ορατό σε άτομα ξένα προς αυτόν».
Σε μια άλλη μελέτη, οι ερευνητές έδειξαν φωτογραφίες ατόμων του αντίθετου φύλου στους συμμετέχοντες. Αφού οι συμμετέχοντες αξιολόγησαν πόσο ελκυστικά έβρισκαν τα άτομα στις φωτογραφίες, έμαθαν πληροφορίες για το χαρακτήρα τους.
Τότε, τους ζητήθηκε να αξιολογήσουν ξανά τα άτομα των φωτογραφιών, αλλά αυτή τη φορά έπρεπε να περιγράψουν όχι μόνο πόσο ελκυστικά τα εύρισκαν αλλά και πόσο θα επιθυμούσαν να είναι φίλοι τους ή να έχουν μακροχρόνιο ερωτικό δεσμό μαζί τους. Οι πληροφορίες για το χαρακτήρα των ατόμων επηρέασαν σημαντικά την αξιολόγηση της ελκυστικότητάς τους. «Το κατά πόσον θεωρούμε έναν άνθρωπο κατάλληλο για μακροχρόνια σχέση κάθε είδους επηρεάζει το σε ποιο βαθμό τον βρίσκουμε ελκυστικό» αναφέρει ο Gary Lewandowski Jr., υπεύθυνος της έρευνας.
Η εσωτερική εικόνα
Πολύ συχνά λέμε ότι η ομορφιά είναι υποκειμενική, αφού ο καθένας μας έχει το δικό του πρότυπο ομορφιάς. Αν και, όπως είδαμε παραπάνω, ορισμένα πρότυπα ομορφιάς είναι κοινά σε όλους μας, είτε για αισθητικούς είτε για πολιτιστικούς λόγους, παραμένει αλήθεια ότι, σε μεγάλο βαθμό, όλοι έχουμε μια δική μας, προσωπική αντίληψη για την ομορφιά.
Σύμφωνα με την ψυχαναλύτρια Vivian Diller, ο «εσωτερικός καθρέφτης» ενός ανθρώπου δημιουργείται συχνά από τους γονείς του. Ένα παιδί που ακούει συνεχώς από τους γονείς του ότι είναι άσχημο, δύσκολα θα ξεπεράσει αυτή την εικόνα για την εμφάνισή του. Η συνηθέστερη επιρροή αυτή της εικόνας, όμως, αφορά αυτό που η Diller ονομάζει «λάμψη στα μάτια». Όταν το πρόσωπο του γονέα φωτίζεται με το που βλέπει το παιδί του, το παιδί λαμβάνει ένα υποσυνείδητο αλλά ξεκάθαρο μήνυμα ότι η εμφάνισή του είναι αρεστή στο γονιό του.
Καθώς μεγαλώνουμε, διαμορφώνουμε τα προσωπικά μας κριτήρια για την ομορφιά, με βάση άτομα τα οποία θαυμάζουμε, εκτιμούμε και θέλουμε να τους μοιάσουμε.
Επομένως, σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση αυτών των κριτηρίων, η στάση των γονέων είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας, δεν είναι όμως ο μοναδικός.
Πώς η ομορφιά επηρεάζει τη ζωή μας
Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά, από πολύ μικρή ηλικία, επιλέγουν με ποια παιδιά θα παίξουν έχοντας ως κύριο κριτήριο την εμφάνισή τους (Fisher, 1986). Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι τα άτομα που θεωρούν τον εαυτό τους ελκυστικό παρουσιάζουν επιτυχία σε πολλούς τομείς, όπως στις διαπροσωπικές σχέσεις, την εργασία και την αυτοεκτίμηση (Kleinke, 1978).
Η Ingrid Olson από το Πανεπιστήμιο Penn State και ο Christy Marshuetz από το Πανεπιστήμιο Yale δημοσίευσαν το 2005 μια μελέτη τους στο περιοδικό Emotion της Αμερικανικής Ψυχολογικής Ένωσης. Σύμφωνα με την Olson, «υπάρχουν μεγάλα πλεονεκτήματα στο να είναι κανείς ελκυστικός. Οι ελκυστικοί άνθρωποι αμείβονται καλύτερα, θεωρούνται πιο έξυπνοι και τραβούν περισσότερο την προσοχή στις περισσό-
τερες εκδηλώσεις της ζωής».
Σύμφωνα με την Alice Eagly, οι άνθρωποι που θεωρούνται από τους άλλους ελκυστικοί είναι πιο κοινωνικοί, εξωστρεφείς και δημοφιλείς. Αντίθετα, τα άτομα που δεν έχουν καλή εμφάνιση είναι λιγότερο δημοφιλή, κάτι που συνδέεται με χαμηλή αυτοεκτίμηση και έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό τους (Zuckerman, 1991).
Οι επιτυχίες των ελκυστικών ατόμων σε διάφορους τομείς αποδίδονται από μια σειρά ερευνητές στην πεποίθηση που έχουν πολλοί άνθρωποι ότι η ελκυστική εμφάνιση συνδέεται με πρόσθετες ικανότητες. Σύμφωνα όμως με τον Elliot Aronson, καθηγητή κοινωνικής ψυχολογίας στο Stanford University, όλα αυτά οφείλονται στο φαινόμενο της αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Οι ελκυστικοί άνθρωποι είναι επιτυχημένοι επειδή οι γύρω τους περιμένουν από αυτούς να είναι επιτυχημένοι, με συνέπεια και οι ίδιοι να το αναμένουν από τον εαυτό τους και να κάνουν ό,τι μπορούν για να το επιτύχουν. Ο Aronson επισημαίνει ότι οι άνθρωποι που αισθάνονται ότι είναι ελκυστικοί, ακόμα κι αν οι γύρω τους δεν συμφωνούν σε αυτό, είναι το ίδιο επιτυχημένοι στην εργασιακή, κοινωνική και ερωτική τους ζωή με εκείνους που όντως θεωρούνται όμορφοι από τους γύρω τους.
«Αυτοπεποίθηση υπό όρους»
Η ομορφιά έχει όμως και τα προβλήματά της. Πολύ όμορφα παιδιά, που μεγάλωσαν ακούγοντας επαίνους μόνο για την εμφάνισή τους, κινδυνεύουν να γίνουν ιδιαίτερα ανασφαλείς ενήλικες. Συχνά κρίνουν πολύ αυστηρά τον εαυτό τους, αυτό που ο Heather Patrick, ερευνητής στο Baylor College of Medicine, ονομάζει «αυτοπεποίθηση υπό όρους».
Ο Patrick υποστηρίζει ότι αυτά τα άτομα αισθάνονται καλά για την εμφάνισή τους μόνο στο βαθμό που εκπληρώνουν ένα δικό τους, πολύ αυστηρό κριτήριο, όπως για παράδειγμα ένα συγκεκριμένο, ιδανικό βάρος. Γι’ αυτά τα άτομα, η ικανοποίηση από την εμφάνισή τους δεν είναι κάτι σχετικό. Αν η εμφάνισή τους δεν ανταποκρίνεται πλήρως σε αυτά τα αυστηρά κριτήρια, αισθάνονται απολύτως άσχημοι.
Η ομορφιά πολλές φορές συνοδεύεται από αρνητική προκατάληψη. Όπως υποστηρίζει ο κοινωνικός ψυχολόγος Roy Baumeister, άνδρες και γυναίκες, όταν συναντούν ένα άτομο του δικού τους φύλου που είναι όμορφο και επιτυχημένο, αποδίδουν αυτή την επιτυχία του στην εμφάνισή του και την τύχη και όχι στις ικανότητές του. Χαρακτηριστικά όπως εγωισμός και ματαιοδοξία αποδίδονται συχνά από γυναίκες σε άλλες γυναίκες οι οποίες θεωρούνται όμορφες (Forsterling, 2007).
Αν και όλοι οι ερευνητές συμφωνούν ότι η εξωτερική εμφάνιση έχει μεγάλη σημασία για το χαρακτηρισμό ενός ατόμου ως επιθυμητού ερωτικά, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι ειδικά για την επιλογή ενός συντρόφου με σκοπό μια μακροχρόνια σχέση, η ομορφιά δεν είναι το πιο σημαντικό κριτήριο.
Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι διαλέγουν μακροχρόνιους ερωτικούς συντρόφους οι οποίοι βρίσκονται περίπου στο ίδιο επίπεδο με εκείνους όσον αφορά την εξωτερική εμφάνιση.
Η σωματική ομορφιά δεν είναι μόνο θέμα γονιδίων. Στην πραγματική ζωή, πέρα από τις ιδανικές αναλογίες και τις επιστημονικές έρευνες για τον καθορισμό της «απόλυτης» εμφάνισης, η εξωτερική μας εμφάνιση κρίνεται από τους άλλους μαζί με τη γλώσσα του σώματος, τη φωνή και –κυρίως– το χαρακτήρα μας.
