«Ο Μάκης ήταν μία εμβληματική μορφή για όλους εμάς που πήγαμε τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 να σπουδάσουμε στο Παρίσι. Είχε την αύρα του ριζοσπαστισμού του καθηγητή της Βενσέν (Vincennes) τη γοητεία του αγωνιστή του Μάη και την αμεσότητα του καθημερινού ανθρώπου» μου είχε πει μεταπτυχιακή φοιτήτρια του. Αναφερόταν στον ομότιμο, σήμερα, καθηγητή οικονομικών Ευθύμιο (Μάκη) Καβουριάρη (στο κέντρο της φωτογραφίας, με το ανοικτό μπουφάν) ο οποίος το 1968, ζούσε και σπούδαζε στο Παρίσι και έζησε από κοντά τα γεγονότα του «Μάη».
Γεννήθηκε στην Ικαρία το 1938 και σε ηλικία 4 χρονών βρέθηκε στο δρόμο που ακολουθούσαν οι Έλληνες που εγκατέλειπαν την Ελλάδα και ιδιαίτερα τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Σε μια αντίθετη πορεία από αυτήν που ακολουθούν σήμερα οι πρόσφυγες που περνάνε τον Έβρο και την θάλασσα που χωρίζει τις τουρκικές ακτές από τα ελληνικά νησιά.
Από το 1942 έως το 1945 έζησε στο στρατόπεδο των Πηγών του Μωϋσέως, έξω από το Σουέζ. Κατόπιν η οικογένεια του πήγε στην Αλεξάνδρεια και στο Πορτ Σάϊτ, όπου τελείωσε το εξατάξιο γυμνάσιο της Ελληνικής Κοινότητας. Επέστρεψε στην Ελλάδα, σπούδασε στη Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1965 πήγε στο Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές στις Οικονομικές και Πολιτικές Επιστήμες. Η δικτατορία τον βρήκε στο Παρίσι όπου το 1968 έγινε Πρόεδρος του Συλλόγου των «Εν Παρισίοις Ελλήνων Σπουδαστών», του Συλλόγου που ιδρύθηκε το 1874 και αποτελούσε την βασική μαζική οργάνωση μέσα από την οποία οι Έλληνες στο Παρίσι προσπαθούσαν να συμβάλουν στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Από το 1969 έως το 2003 δίδαξε στο Τμήμα των Οικονομικών Επιστημών και στο Τμήμα των Πολιτικών Επιστημών του 8ου Πανεπιστημίου του Παρισιού και συμμετείχε στο Διοικητικό Συμβούλιο των Ελλήνων Πανεπιστημιακών της Δυτικής Ευρώπης.
Στη συνέντευξη που μου είχε δώσει, τον Απρίλιο του 2018, για τα 50 χρόνια από τον Μάη του ’68, αρχίζει ο ίδιος να μιλάει για το διεθνές πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε η εξέγερση στο Παρίσι:
«Στο δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα, ο Μάης του ’68 στο Παρίσι ήταν το πιο εμβληματικό γεγονός και από τα σημαντικότερα στην ιστορία της Ευρώπης και της παγκόσμιας ιστορίας. Είναι ένα γεγονός το οποίο δεν το έχουμε μόνο στο Παρίσι αλλά σε πάρα πολλές χώρες της Ευρώπης, στην Αμερική, στην Ιαπωνία είναι ένα γεγονός που ξεπερνάει κατά πολύ τα γαλλικά σύνορα. Ας μη ξεχνάμε ότι ήδη από το ’67 έχουμε τον ιταλικό Μάη, τις μεγάλες απεργίες στο Tορινό και στη Γένοβα, που είναι η αντίδραση των συνδικάτων στην πολιτική της εργοδοσίας.
Έχουμε στη Γερμανία, στις αρχές του ’68, πολύ μεγάλα γεγονότα τα οποία οδήγησαν σε μία συνειδητοποίηση και κινητοποίηση της γερμανικής νεολαίας. Έχουμε στις ανατολικές χώρες τη μεγάλη κινητοποίηση φοιτητών λόγω της απαγόρευσης ενός αντισοβιετικού θεατρικού έργου. Υπήρξε παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης το έργο απαγορεύτηκε αλλά το αποτέλεσμα ήταν να υπάρξει μεγάλη συνειδητοποίηση σε όλη την Πολωνία.
Τον Μάη του 68 πρέπει να τον εντάξουμε στο μεγάλο αντιαποικιακό κίνημα σε Αφρική Ασία και φυσικά την ανεξαρτητοποίηση πάρα πολλών χωρών. Έχουμε την επανάσταση της Κούβας και όλη αυτή την εκπληκτική ιστορία με τον επαναστατικό περίπλου του Τσε προκειμένου να δημιουργηθούν πολλά Βιετνάμ. Το κίνημα κατά του πολέμου του Βιετνάμ έδωσε μία δυναμική στις ΗΠΑ και σε όλο τον κόσμο ενάντια στον ιμπεριαλισμό. Απ’ αυτό δημιουργούνται κι άλλα κινήματα όπως το μεγάλο κίνημα κατά των διακρίσεων. Μην ξεχνάμε ότι τότε δολοφονήθηκε ο Μάρτην Λούθερ Κινγκ. Έχουμε την δυναμική ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος, έχουμε τη Ρoκ μουσική. Θα πρέπει να καταλάβουμε ότι το ροκ δεν ήτανε η μουσική επένδυση του ’68, αλλά ένα συστατικό στοιχείο των κινημάτων, ήταν ένα γεγονός αυτό καθ’ αυτό. Φυσικά έχουμε και το κίνημα για την άνοιξη της Πράγας.
Για να επανέλθουμε στη Γαλλία, ο Μάης -68 ήταν η μεγάλη συνάντηση του φοιτητικού κινήματος με την εργατική τάξη, των εργατών με τη νεολαία. Αυτό είναι το πολύ μεγάλο, το σημαντικό γεγονός. Μέχρι τότε είχαμε κατηγορίες του πληθυσμού που δεν είχαν σύνθεση η μία με την άλλη. Υπήρχε μία επαφή πολύ περιορισμένη μέσα από διαύλους πολιτικούς αλλά πολλοί λίγοι ήταν αυτοί που είχαν την επαφή.
- Αυτές είναι οι αφορμές, ποια ήταν η αιτία που ξέσπασε η εξέγερση;
Ο Μάης ’68, άρχισε από μία φοιτητική κινητοποίηση που έγινε στην Ναντέρ όπου οι φοιτητές ζητούσαν μεγαλύτερη ελευθερία σε ότι αφορά την ζωή τους μέσα στην φοιτητούπολη. Αυτό έγινε στις 22 Μαρτίου του 1968. Το κίνημα αυτό αγκάλιασε όλη τη νεολαία, όλη την φοιτητική νεολαία η οποία τότε ήτανε πολυπληθής. Γιατί ήταν πολυπληθής; Είμαστε στην περίοδο όπου το baby boom έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχει στο Παρίσι μεγάλος αριθμός φοιτητών που μπήκε, ακριβώς τότε, στο πανεπιστήμιο. Κατά τη δεκαετία του ’40 λόγω του πολέμου και όσων ακολούθησαν δε γεννιόνταν πολλά παιδιά. Ξαφνικά από τα τέλη του ’40, αρχές του ’50 έγινε μια έκρηξη στις γεννήσεις αυτό που ονομάστηκε baby boom. Τα παιδιά αυτά που γεννήθηκαν τότε ήταν την περίοδο του ’68 στο πανεπιστήμιο. Έχουμε λοιπόν αύξηση του αριθμού των φοιτητών, σε μία χώρα που τότε είχε μεγάλη δυσκολία να διαχειριστεί τέτοια θέματα. Έπρεπε να αλλάξουν οι δομές, όπως για παράδειγμα να καθιερωθούν εισαγωγικές εξετάσεις και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα η λειτουργία του ίδιου του πανεπιστημίου. Δημιουργήθηκαν αντιδράσεις και διεκδικήσεις από τους μαθητές που επρόκειτο να μπουν στο πανεπιστήμιο, καθώς και τους φοιτητές που βρισκόταν στο πανεπιστήμιο.
Εκτός από το δυνατό φοιτητικό κίνημα, έχουμε και ένα δυνατό εργατικό κίνημα επηρεασμένο και από όσα συνέβαιναν στον υπόλοιπο κόσμο αλλά και που πλήττεται από αυτό που ονομάστηκε «δυναμική οργάνωση της παραγωγής». Για τους εργαζόμενους οι σχέσεις της παραγωγής γινόταν όλο και χειρότερες, σχεδόν απάνθρωπες. Μη ξεχνάτε ότι βρισκόμαστε σε αυτό που ονομάστηκε «καλύτερη περίοδος του καπιταλισμού».
Και ενώ εξελίσσονται όλα αυτά, στις 15 Μαρτίου του 1968 ο κορυφαίος σχολιαστής της Μοντ, ο Pierre Viansson-Ponté δημοσίευσε ένα άρθρο με τον τίτλο «η Γαλλία πλήττει» με πρώτο και καλύτερο τον ίδιο τον πρόεδρό της. Και μερικές βδομάδες μετά ήρθαν τα πάνω κάτω και η Γαλλία σταμάτησε να πλήττει. Όμως από τις 13 Μαΐου άρχισε και να ανησυχεί. Ένα φάντασμα πλανιόταν σ΄ όλους τους χώρους της γαλλικής κοινωνίας. Το φάντασμα της συνάντησης της εργατικής τάξης με την εξέγερση των νέων. Στην μεγαλύτερη εξέγερση στην μεταπολεμική Γαλλία. Με 10 εκατομμύρια απεργούς με καταλήψεις εργοστασίων με την αυξανόμενη συμμετοχή και άλλων κατηγοριών του πληθυσμού. Με πρωτόγνωρες μορφές αλληλεγγύης και την γενικευμένη αμφισβήτηση. Ο Μάης του 68 δεν πέρασε από την εξέγερση στην επανάσταση, γιατί δεν βρήκε πολιτικό αποδέκτη, έφερε όμως στο προσκήνιο τα βασικά της επαναστατικής αλλαγής.
- Ο Μάης του 68 δεν είναι ένα «ημερολογιακό» θέμα. Είναι κάτι που το δημιούργησαν μερικές χιλιάδες άνθρωποι σαν εσένα. Τι έδωσες εσύ σε αυτό το κίνημα;
Απλώς την παρουσία μου. Ο Μάης ’68 γίνεται ακριβώς ένα χρόνο μετά τη δικτατορία στην Ελλάδα. Εμείς που ζούσαμε στο εξωτερικό στην Γαλλία, στην Αγγλία, την Γερμανία τη Σουηδία αυτό που κάναμε ήταν να βοηθήσουμε τον αντιδικτατορικό αγώνα στην Ελλάδα. Κυριότερος στόχος, ήτανε να ενημερώσουμε την κοινή γνώμη της χώρας στην οποία ζούσαμε. Οι ξένοι θα έπρεπε να κινητοποιηθούν κατά των δικτατόρων και να συμπαρασταθούν στον αγώνα που έδινε ο ελληνικός λαός. Για παράδειγμα να έρθουν στην Ελλάδα Γάλλοι δικηγόροι, να υπερασπιστούν αυτούς που διώκονταν. Κατά συνέπεια θα έπρεπε να έχουμε επαφές με οργανώσεις της γαλλικής Αριστεράς και με οργανώσεις ή κόμματα που βρισκόταν στην κυβέρνηση και αντιτίθεντο στην χούντα. Που είχαν μία αστική αντίληψη και η χούντα δεν ήταν μέσα στα πρότυπα τους.
Αυτοί οι άνθρωποι ήταν δίπλα μας, μας είχαν συμπαρασταθεί, αισθανθήκαμε λοιπόν κι εμείς την ανάγκη να τους συμπαρασταθούμε στα δικά τους αιτήματα. Και όχι μόνο αυτό, είχαμε μπει στην γαλλική πολιτική ζωή. Πολλοί από εμάς σπούδαζαν αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα με τους Γάλλους φοιτητές. Βγήκαμε στο δρόμο και για τα δικά μας προβλήματα. Εκτός αυτών η μάχη δεν ήταν μία διαμάχη μεταξύ των φοιτητών αλλά ήτανε και μία μάχη στο χώρο των ιδεών. Είχαμε μπει στην ιδεολογική αντιπαράθεση που εξελισσόταν στη Γαλλία καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 60 όχι μόνο στη μαρξιστική σκέψη και ιδεολογία αλλά γενικά στο χώρο της επιστήμης. Ήταν η εποχή που ο Αλτουσέρ έχει γράψει το έργο για την ιδεολογική τομή και πολλοί είχαμε μπει σε αυτή την αναζήτηση, η οποία δεν έχει εξελιχθεί ακόμα σε διαμάχη.
- Εσύ πώς τον ένιωσες, πώς τον βίωσες τον Μάη;
Μου έβαλες ένα ερώτημα που δεν μπορώ να απαντήσω διότι ήμουν συνεχώς εν κινήσει, όχι μόνο εγώ. Εκ των υστέρων σκεφτήκαμε τι κάναμε, τότε δεν ξέραμε ακριβώς σε τι συμμετέχουμε. Ένας άνθρωπος όταν βιώνει ένα γεγονός, τόσο σημαντικό, ζει τη συμμετοχή του σε ένα περιορισμένο χώρο, εκεί όπου εξελίσσεται το γεγονός. Δεν είναι και δεν μπορεί να είναι σε όλους τους χώρους, να ζήσει ολόκληρο το γεγονός. Εκ των υστέρων ανακαλύψαμε τις πραγματικές διαστάσεις αυτών που ζήσαμε, του ιστορικού γεγονότος στο οποίο συμμετείχαμε. Εκείνη τη στιγμή ζούσα την παρουσία μου σε ένα γεγονός.
Ο Μάης αρχίζει με μία κατάληψη της Σορβόννης, μπήκε η αστυνομία, έγιναν συλλήψεις και κάποια στιγμή, έγινε η μεγάλη διαδήλωση στο Καρτιέ Λατέν. Οι φοιτητές οχυρώνονται, με οδοφράγματα και για πρώτη φορά αντιδρούν απέναντι στην αστυνομία. Τότε ζήσαμε μεγάλες στιγμές. Τα οδοφράγματα τα έστηναν ξηλώνοντας το δρόμο που ήταν καλυμμένος με πέτρες, σαν καλτερίμι. Επίσης, περνάμε διάφορα πράγματα, ακόμα και αυτοκίνητα, για να κρυφτούμε από πίσω. Ο κόσμος από τα μπαλκόνια παρακολουθούσε τη διαδικασία και πέταγε πανιά, σεντόνια, πετσέτες ότι είχε ο καθένας. Τα βουτάγαμε στο νερό, και τα βάζαμε στο πρόσωπο για να αποφύγουμε τα δακρυγόνα. Κάποια στιγμή είδα μία γυναίκα να φωνάζει από ένα μπαλκόνι, την είδα με τα μάτια μου «Όχι, όχι το δικό μου αυτοκίνητο». Οι φοιτητές σταμάτησαν, προς στιγμήν, κοίταξαν γύρω, δεν βρήκαν άλλο αυτοκίνητο και τελικά μεταφέρανε το δικό της. Το εκπληκτικό ήταν που η γυναίκα εκείνη συνέχισε να πετάει βρεγμένα πανιά.
Υπήρχε μεγάλη συμμετοχή διότι αυτό που ένωνε τον κόσμο ήταν η ίδια η εξέγερση. Ποτέ δεν μίλησε κανένας για επανάσταση. Μία εξέγερση των φοιτητών ήταν, της γαλλικής κοινωνίας του 60, και έγινε επειδή άνθρωποι δεν ήταν ικανοποιημένοι με αυτό που ζούσαν.
- Γιατί βοηθούσαν οι άλλοι άνθρωποι τους φοιτητές;
Διότι ήταν τα παιδιά τους, ήταν τα παιδιά της αστικής τάξης. Το κλίμα άλλαξε όταν μπήκαν και τα παιδιά της εργατικής τάξης, τα παιδιά της Μπιγιανκούρ. Η Μπιγιανκούρ είναι το προάστιο του Παρισιού όπου βρίσκεται το εργοστάσιο της Renault. Τότε ήταν που τα παιδιά της εργατικής τάξης έμπλεξαν με τα παιδιά της αστικής και οι αστοί είπαν «δεν είναι τα δικά μας τα παιδιά, εδώ είναι οι ταξικοί μας εχθροί». Τότε ήταν που πήρε πρωτοβουλίες ο ΝτεΓκολ, έγιναν οι εκλογές, στο τέλος του Μάη, πήρε τη μεγάλη πλειοψηφία και κάπου εκεί τελειώνει ο Μάης. Βέβαια, δεν τελείωσε μόνο από αυτό αλλά επειδή δεν υπήρχε ένα κόμμα να συντονίσει όλη αυτή την εξέγερση. Υπήρξε ένα κενό εξουσίας που δεν το αξιοποίησε κανένας, κανένας δεν το άρπαξε να το κάνει κάτι.
- Ήξερες τότε τι ζούσες ή απλώς ζούσες το γεγονός;
Δεν είχα συνείδηση του γεγονότος στο σύνολο του. Θυμάμαι εκείνο το πανέμορφο κορίτσι, για παράδειγμα, που το είδα να ξηλώνει το καλντερίμι στην Καρτιέ Λατέν, και να μου δίνει τις πέτρες να τις μεταφέρω, ήταν τρεις η ώρα το πρωί, φωτιές, έτρεχαν τα μάτια της από τα δακρυγόνα, τι εικόνες! Επιτέθηκε βέβαια η αστυνομία κι εμείς διαλυθήκαμε. Τρέξαμε όλοι σε διαφορετικές κατευθύνσεις, ανοργάνωτα. Βρέθηκα έξω από τον ψηλό τοίχο της Ecole Normale. Σκέφτηκα, πώς μπορώ να περάσω αυτό τον τοίχο, για να μπω μέσα, να γλυτώσω. Εκείνη τη στιγμή κάποιος με βουτάει από τον ώμο και με ρωτάει τι προσπαθούσα να κάνω. Του εξήγησα και μου είπε ότι δεν χρειάζεται, έμενε σε διπλανή πολυκατοικία, στη σοφίτα.
Ανεβήκαμε στην σοφίτα. Εγώ είχα ακόμα στα μάτια μου την εικόνα εκείνης της κοπέλας. Παντρεμένος, πιστός στην γυναίκα μου, βέβαια, αλλά με έχει συγκινήσει πολύ εκείνο το κορίτσι. Πάμε λοιπόν στο δωμάτιο του. Μετά από λίγο, ήρθε και μία ομάδα με άλλα παιδιά, ανάμεσα τους και αυτή. Καθόμουν σ’ ένα καναπέ και την κοίταγα. Δεν ήταν ερωτισμός, ενδεχομένως να υπήρχε κι αυτό, αλλά υπήρχε η κοινή συμμετοχή σε κάτι σημαντικό. Η αστυνομία γύρναγε τα σπίτια, χτυπάγανε τις πόρτες, δεν ανοίξαμε, δε μας βρήκαν. Το πρωί έφυγε πριν από μένα, δεν την ξανάδα, αλλά την έχω πάντα στο μυαλό μου ακόμα και σήμερα στα 80 μου χρόνια.
- Κάποτε όλο αυτό τελείωσε κι εσύ ξαναπήγες στο σχολείο, στη δουλειά. Τι σου άφησαν αυτές οι ημέρες;
Ένα τέτοιο γεγονός έχει και μετέπειτα ζωές πολύ σημαντικές, αφήνει πολλά. Την συνέχεια την έχουμε όλη τη δεκαετία του ’70. Θα σου πω κάτι που αφορά εμένα, που δούλεψα στην εκπαίδευση. Μετά τον Μάη του 68, όταν έγινε η κυβέρνηση ΝτεΓκολ, υπουργός Παιδείας ήταν ο Εντγκάρ Φορ, ένας πολύ σημαντικός, προικισμένος αστός. Παρότι η εξέγερση δεν έγινε επανάσταση επειδή δεν υπήρχε ένας παραλήπτης, αυτός κατάλαβε ότι έγιναν σημαντικά πράγμα. Καθώς ένας σημαντικός παράγοντας αυτού του κινήματος, ήταν το φοιτητικό κίνημα, μάζεψε τους συλλόγους των πανεπιστημιακών και των φοιτητών και τους είπε: “κοιτάξτε μάγκες εμείς κερδίσαμε, εσείς χάσατε, αλλά από αυτό που κάνατε βγήκαν μερικά πράγματα που θεωρούμε ότι είναι σημαντικά και θα προσπαθήσουμε να τα υλοποιήσουμε”.
Απ’ όλο αυτό έγινε κάτι που έμεινε στην ιστορία ως το πανεπιστήμιο της Βενσέν. Αυτό ήταν ένας άλλος χώρος, μία άλλη αντίληψη για το πανεπιστήμιο και το ρόλο του στην κοινωνία. Το πανεπιστήμιο παίρνει τα παιδιά από τη μέση εκπαίδευση και προσπαθεί να βγάλει επιστήμονες με έναν τρόπο τελείως απομονωμένο από την κοινωνία. Πώς ήταν τότε τα πανεπιστήμια; Ο κλητήρας, με μία στολή, πήγαινε μπροστά από τον καθηγητή και άνοιγε τις πόρτες. Ο καθηγητής, ακολουθούσε φορώντας την τήβεννο, έκανε μία διάλεξη και αυτό ήταν το μάθημα και η σχέση του καθηγητή με τους φοιτητές. Οι φοιτητές ήταν τα παιδιά της αστικής τάξης και τίποτα άλλο. Πολύ λίγα παιδιά έξω από αυτό το πλαίσιο μπορούσα να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο. Αυτός ο υπουργός λοιπόν είπε: “πρώτα απ’ όλα καταργούμε την από καθέδρας διδασκαλία, καταργούμε το αμφιθέατρο, καταργούμε τις εξετάσεις στο τέλος του χρόνου. Φτιάχνουμε τάξεις των 30- 35 φοιτητών. Ανοίγουμε το πανεπιστήμιο τα βράδια, μετά τις 7, σε ανθρώπους που εργάζονται και δεν μπορούν να παρακολουθήσουν μαθήματα. Κάνουμε μαθήματα για ανθρώπους που δεν έχουν απολυτήριο γυμνασίου αλλά έχουν πράγματα να πούνε. Διότι η επαγγελματική ζωή τους τούς έχει δώσει γνώσεις πολύ χρήσιμες για την κοινωνία και την οικονομία”. Φτιάχνεται λοιπόν η Βενσέν όπου δεν υπάρχουν μπιχλιμπίδια, λιβρέες, τήβεννοι, σταματάει το μοναδικό σύγγραμμα, η βιβλιογραφία είναι πλούσια και γίνεται αυτό που λέμε «συνεχής αξιολόγηση». Όταν εγώ άρχισα να διδάσκω σε αυτό το πανεπιστήμιο, έλεγα το θέμα και μετά ρώταγα τι έχουν να πουν οι φοιτητές. Γινόταν μία πλούσια ανταλλαγή γνώσεων και απόψεων που πρώτα απ’ όλα βοηθούσε εμένα. Τα παιδιά δεν συμμετείχαν μόνο στη διάθεση και την διάδοση της γνώσης αλλά και στη δημιουργία της γνώσης.
- Από όλα αυτά που έλεγες και πίστευες τότε, ποια πιστεύεις και ποια δεν πιστεύεις σήμερα;
Όλα τα πιστεύω, όλα!
- Τι σε κρατάει ακόμα γοητευμένο με εκείνη την εποχή;
Το πάθος που έχω για αλλαγή.
