Το πρώτο φύλλο της εφημερίδας Ριζοσπάστης κυκλοφόρησε σαν σήμερα το 1908, ως Δημοκρατική εφημερίδα με διευθυντή τον Γ. Φιλάρετο.
Ο Γ. Φιλάρετος (1848-1929), γεννημένος στη Χαλκίδα δικηγόρος, γαλλοθρεμμένος, ήταν από τους πρώτους αντιμοναρχικούς πολιτευτές, γι’ αυτό άλλωστε και αποκλήθηκε «πατέρας της δημοκρατίας». Μεγάλος πια εγκαταστάθηκε στην τότε έρημη Καλλιθέα γι’ αυτό και ένας κεντρικός δρόμος της έχει το όνομά του.
Ένα βιβλίο του, Ξενοκρατία, γνώρισε επιτυχία και επανεκδόσεις ακόμα και μετά τη μεταπολίτευση.
Το 1908 ο Φιλάρετος έβγαλε τον Ριζοσπάστη, που είχε υπότιτλο Εφημερίς εβδομαδιαία εθνική, πολιτική και κοινωνική. Ο Ριζοσπάστης έβγαινε κάθε βδομάδα σε 4σέλιδο πολυτελές χαρτί μεγάλου σχήματος, κάποτε και 6σέλιδο ή 8σέλιδο.
Στο πρώτο τεύχος, αντί προγράμματος, ο Φιλάρετος εκθέτει κάποιες αρχές του, όπως: Κατά της επιβούλου ξενοκρατίας. Υπέρ της εθνικής καιροσκόπου πολιτικής. (Χρησιμοποιεί το καιροσκόπος θετικά, με την έννοια της αξιοποίησης των ευκαιριών).
Δεν τολμάει να ταχθεί αμέσως κατά του στέμματος. Λέει: Υπέρ του Στέμματος, ως αμερολήπτου μόνον ρυθμιστού της συνταγματικής μηχανής. Στα γλωσσικά είναι φανατικός καθαρευουσιάνος. Λέει: Κατά του ψευδοπολιτισμού, της ξενομανίας, της ξενολατρείας, του μαλλιαρισμού, της κοινωνικής αναρχίας και της αθεΐας. Υπέρ των πατρίων και των εθνικών παραδόσεων, της θρησκείας και της αθανάτου γλώσσης μας. Κατά του ανθυγιεινού βίου, δι ου λεληθότως, ακουσίως και κατά δόσεις αυτοκτονούσιν οι άνθρωποι και φρικωδώς αυξάνει ο εκφυλισμός. Με τα σημερινά τουλάχιστον μέτρα, δεν είναι και αμιγώς προοδευτικές οι θέσεις του.
Οι δημοτικιστές του Νουμά αντιμετώπισαν με χλευασμό τον Φιλάρετο (τον είπαν Φλυάρετο). Η εφημερίδα δεν βρήκε μεγάλη απήχηση. Έκλεισε τρία χρόνια αργότερα, το 1911.
Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στον Ριζοσπάστη του Φιλάρετου και στον σημερινό είναι ο Γιάννης Πετσόπουλος, λόγιος και δημοσιογράφος, τότε βενιζελικός.
Το 1916, με το κίνημα του Βενιζέλου, άρχισε να εκδίδεται στη Θεσσαλονίκη ο Ριζοσπάστης από τον Πετσόπουλο, με τον υπότιτλο «Πολιτική Εφημερίς», κάθε Τετάρτη και Κυριακή.
Το πρώτο φύλλο βγήκε στις 12 Ιουνίου του 1916. Ο Ριζοσπάστης του Πετσόπουλου ήταν έντυπο βενιζελικό, ανταντόφιλο, αντιμοναρχικό.
Μετά την εκδίωξη του βασιλιά Κωνσταντίνου (τον Ιούλιο του 1917) και την επάνοδο Βενιζέλου στην πρωτεύουσα του ενωμένου πλέον κράτους, ο Πετσόπουλος θέλησε να επανεκδώσει τον Ριζοσπάστη στην Αθήνα και ζήτησε από τον Φιλάρετο, ιδιοκτήτη του τίτλου, να συμπράξει.
Ο Φιλάρετος παραχώρησε τον τίτλο αλλά δεν θέλησε να συμμετάσχει στην έκδοση, ήταν άλλωστε πια μεγάλος σε ηλικία· σε αντάλλαγμα της συναίνεσής του, έθεσε ως όρο η γλώσσα της εφημερίδας να είναι η καθαρεύουσα.
Ο Πετσόπουλος σχολίασε στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας: «Ερωτώμεν τον σεβαστόν φίλον και πατέρα της εν Ελλάδι δημοκρατικής κινήσεως: Δεν είναι επίσης δημοκρατικόν, άμα αγωνίζεται κανείς δια τον λαόν να ζητεί και την επικράτησιν της δημοτικής γλώσσης;»
Ο Ριζοσπάστης λοιπόν επανεκδόθηκε στην Αθήνα στις 23 Ιουλίου 1917 ως πρωινή ημερήσια εφημερίδα που αυτοπροσδιοριζόταν ως «Εφημερίς δημοκρατικών αρχών». Διευθυντής και ιδιοκτήτης της ήταν ο Γ. Πετσόπουλος και αρχισυντάκτης της ο δεξιός σοσιαλιστής Ν. Γιαννιός.
Την πρώτη περίοδο (1917- 1918) από τις σελίδες της προβαλλόταν ένα κράμα φιλελεύθερων δημοκρατικών, προοδευτικών- μεταρρυθμιστικών και σοσιαλιστικών ιδεών. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Ριζοσπάστης της περιόδου εκείνης στέκεται ολόψυχα με το μέρος της πολεμικής προσπάθειας της Αντάντ, σε αντίθεση με τη θέση των μπολσεβίκων. Λογουχάρη, στο κύριο άρθρο της 16.3.1918 διαβάζουμε: «Η βάρβαρος ράτσα των Τευτόνων έπεσεν επάνω στις μεγάλες Συμμαχικές καρδιές μ’ όλην της την άγριαν ορμήν».
Την ίδια περίοδο, επικρίνει την απεργία των εργατών ηλεκτρισμού, λέγοντας ότι «συμβιβασμός και συνεννόησις Κράτους και εργατών ηδύνατο και δύναται να επέλθει» (15.3.1918) ή γράφει ότι οι μειονοτικοί στρατιώτες (Ισραηλίτες και Τούρκοι) δεν είναι συνετό να υπηρετούν στο μέτωπο και καλεί την κυβέρνηση να αφήσει τας «ψευτοφραγκικάς λεπτότητας» διότι «Δεν πρέπει επιδεικνύοντες ψευτοπολιτισμόν να παίζομεν με την άμυνα της Πατρίδος μας» (9.3.1918). Παράλληλα, δεν τσιγκουνεύεται τα υβριστικά επίθετα για τον έκπτωτο βασιλιά Κωνσταντίνο.
Όμως, οι καιροί ήταν ανήσυχοι και οι συνειδήσεις προχωρούσαν γρήγορα. Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 1918 ο Γιαννιός εγκατέλειψε την αρχισυνταξία, ενώ ο Πετσόπουλος άρχισε να στρέφεται ολοένα και περισσότερο προς τα αριστερά.
Υπό την επίδραση της ίδρυσης του ΣΕΚΕ, τον Νοέμβριο του 1918, ο Ριζοσπάστης αρχίζει μια αριστερή στροφή, η οποία όμως δεν ολοκληρώθηκε μέσα σε λίγες μέρες αλλά διάρκεσε αρκετά.
Οι σταθμοί αυτής της πορείας είναι: τον Μάιο του 1919 ο Πετσόπουλος γίνεται μέλος του ΣΕΚΕ· στις 15 Σεπτεμβρίου 1919, ο υπότιτλος αλλάζει από «Εφημερίς δημοκρατικών αρχών» σε «Εφημερίς σοσιαλιστική»· τον Απρίλιο του 1920 το 2ο συνέδριο του ΣΕΚΕ αποφασίζει να θέσει τον Ριζοσπάστη υπό τον έλεγχο της Κεντρικής Επιτροπής· αυτό επισημοποιείται στις 2 Ιουνίου 1920 όταν στην προμετωπίδα της εφημερίδας προστίθεται η ένδειξη «Υπό τον πολιτικόν έλεγχον της Κεντρικής Επιτροπής του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος».
Τελικά, τον Ιούλιο του 1921 ο Πετσόπουλος θα παραδώσει οριστικά την ιδιοκτησία της εφημερίδας στο Κόμμα, κι έτσι από την 1η Αυγούστου 1921 ο Ριζοσπάστης εκδίδεται ως «Επίσημον Όργανον του Σοσιαλιστικού Εργατικού (Κομμουνιστικού) Κόμματος και της Γενικής Συνομοσπονδίας των Εργατών της Ελλάδος».
Η επόμενη αλλαγή είναι το 1924 όταν το ΣΕΚΕ μετονομάζεται σε ΚΚΕ.
Δεν ξέρουμε ποιος ανέλαβε αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη μετά τον Γιαννιό. Στις 26 Απριλίου 1920 ανακοινώθηκε ως αρχισυντάκτης ο Θεόδωρος Λασκαρίδης, ενώ στις 15 Ιουνίου 1921 ανέλαβε ο κύπριος ποιητής Λεωνίδας Παυλίδης. Τον Αύγουστο του 1921 αναλαμβάνει τριμελής συντακτική επιτροπή (Πετσόπουλος, Δημητράτος, Χαλκός). Το Χαλκός είναι ψευδώνυμο του Κορδάτου.
Μετά το 1924 οι τύχες της εφημερίδας είναι δεμένες με τις τύχες του κόμματος. Τον Αύγουστο του 1925 ο Ριζοσπάστης κλείνει για ένα χρόνο από τη δικτατορία του Πάγκαλου (ο οποίος, ως βενιζελικός δικτάτορας που ήταν έκλεισε μόνο τον Ριζοσπάστη και αργότερα την κεντροαριστερή Δημοκρατία).
Από τον Σεπτέμβριο του 1931 έως τον Μάρτιο του 1934 η εφημερίδα βγαίνει με τίτλο «Νέος Ριζοσπάστης» επειδή ο αρχικός τίτλος είχε τιμωρηθεί με στέρηση της ατέλειας χάρτου. Φυσικά η εφημερίδα κλείνει κατά τη δικτατορία του Μεταξά, και εκδίδεται μόνο παράνομα. Ξαναβγαίνει νόμιμος με την απελευθέρωση και την περίοδο 1945-47 είναι η πρώτη σε κυκλοφορία εφημερίδα, με εξαιρετικό επιτελείο συντακτών. Στην παρανομία από το 1947 έως το 1974, επανεκδίδεται τον Σεπτέμβριο του 1974 έως σήμερα.
Από την εξιστόρηση αυτή προκύπτει ότι δεν είναι εύκολο να ορίσουμε πότε γεννήθηκε ο σημερινός Ριζοσπάστης -αλλά αν πρέπει να διαλέξουμε ένα ορόσημο θα είναι μάλλον η έκδοση της εφημερίδας από τον Γιάννη Πετσόπουλο στην Αθήνα στις 23 Ιουλίου 1917.
Ο βραχύβιος Ριζοσπάστης της Θεσσαλονίκης και ο Ριζοσπάστης του Φιλάρετου είναι οι πρόγονοι.
Ο Ριζοσπάστης είναι φορέας μιας βαριάς ιστορίας, μιας ιστορίας αγώνων και θυσιών -με εκατοντάδες ή ίσως χιλιάδες συντάκτες, διακινητές και αναγνώστες να έχουν κυνηγηθεί, φυλακιστεί ή και βρει το θάνατο επειδή έγραφαν, διακινούσαν ή διάβαζαν την εφημερίδα.
Υλικό από την ιστοσελίδα του Νίκου Σαραντάκου
