Την άνοιξη του 2009 είχε γίνει στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Στοκχόλμης έκθεση με θέμα «Ζώα του Ουράνιου Τόξου». Το γεγονός είχε καλύψει για λογαριασμό της ελληνικής έκδοσης του περιοδικού Science Illustrated η δημοσιογράφος Κική Αγγελή και το άρθρο της δημοσιεύτηκε στο τεύχος 51 τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς. Στην διεθνή έκδοση, που κυκλοφορούσε τότε σε 24 χώρες μεταξύ των οποίων η Ελλάδα και η Κύπρος, δημοσιεύτηκε μεγάλο αφιέρωμα με τίτλο «Σεξ με άτομα του ίδιου φύλου» Το αφιέρωμα αυτό θα αναδημοσιευτεί, τμηματικά, το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Όλο το υλικό, στην ελληνική γλώσσα, ανήκει σήμερα στην εταιρεία EirMa Μ.ΕΠΕ. που εξέδιδε τότε το περιοδικό Science Illustrated και σήμερα το kamini.gr
Ν.Σ.
Κήπος της Εδέμ δεν υπάρχει. Τα ζώα δεν παίζουν σε ταινία του Disney, όπως καυστικά σχολίασε ο δημοσιογράφος Frédéric Lewino στο βιβλίο του Passions Animales. Στο θαυμαστό κόσμο των ζώων η μονογαμία είναι σπάνια και η ομοφυλοφιλία αποτελεί συνηθισμένη σεξουαλική επιλογή. Το σεξ δεν γίνεται μόνο για τη διαιώνιση του είδους, αλλά προσφέρει ευχαρίστηση, βοηθά στη συνοχή της ομάδας, την εκτόνωση της επιθετικότητας και την εδραίωση της ιεραρχίας.
Στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Στοκχόλμης παρουσιάστηκε πρόσφατα μια έκθεση με τίτλο «Ζώα του ουράνιου τόξου», στόχος της οποίας ήταν να συμβάλει στο να καταρριφθεί ο μύθος ότι η ομοφυλοφιλία είναι ενάντια στη φύση. Τα ζώα, όπως υποδεικνύουν σήμερα μια σειρά επιστημονικές μελέτες, δεν κάνουν σεξ μόνο για αναπαραγωγή αλλά και για την ευχαρίστησή τους, ενώ οι σεξουαλικές πρακτικές τους δεν περιορίζονται σε συνευρέσεις με το άλλο φύλο.
Ομοφυλοφιλικές πρακτικές έχουν διαπιστωθεί σε περίπου 1.500 είδη από όλο το ζωικό βασίλειο, με 500 από αυτές τις περιπτώσεις επαρκώς τεκμηριωμένες. Μεταξύ άλλων, πρόκειται για ζώα όπως: σκουλήκια, χταπόδια, αράχνες, μέλισσες, παπαγάλους, σκαθάρια, πιγκουίνους, κύκνους, θαλασσοπούλια, πιθήκους, δελφίνια και φάλαινες.
Η έκθεση βασίστηκε στο βιβλίο Biological Exuberance – Animal Homosexuality and Natural Diversity (1998) του Αμερικανού βιολόγου Bruce Bagemihl, που ξόδεψε εννέα ολόκληρα χρόνια για να συγκεντρώσει διάφορες έρευνες σχετικά με τις ομοφυλοφιλικές σχέσεις των ζώων. Παρόμοια έκθεση είχε πραγματοποιηθεί και στο Όσλο της Νορβηγίας, με τίτλο «Ενάντια στη φύση;».
Πρώτος ο Αριστοτέλης πριν από 2.300 χρόνια είχε αναφέρει ομοφυλοφιλία σε ζώο. Θεωρούσε ότι οι ύαινες είναι όλες αρσενικές και ζευγαρώνουν μεταξύ τους. Μέχρι και τα νεότερα χρόνια, οι ύαινες θεωρούνταν είτε ερμαφρόδιτα ζώα είτε ζώα στα οποία το αρσενικό δεν παίζει κανένα ρόλο στην αναπαραγωγή είτε ακόμη ζώα που αλλάζουν φύλο κάθε χρόνο. Οι λανθασμένες αυτές ερμηνείες προέκυψαν από το γεγονός ότι η κλειτορίδα της θηλυκής ύαινας παρουσιάζει υπέρμετρη ανάπτυξη και θυμίζει φαλλό, ενώ τα χείλη του αιδοίου της θυμίζουν το όσχεο και τους όρχεις των αρσενικών. Έτσι, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς το θηλυκό από το αρσενικό.
Σήμερα έχει διαπιστωθεί ότι οι θηλυκές ύαινες έχουν συχνά ομοφυλοφιλικές συνευρέσεις. Τόσο στις ύαινες όσο και στα άγρια σκυλιά, το σεξ με άτομα του ίδιου φύλου ενισχύει τους δεσμούς της ομάδας και εκτονώνει επιθετικές συμπεριφορές. Οι ύαινες ζουν σε ιεραρχικές κοινωνίες και ο ερεθισμένος «φαλλός» τους είναι σημάδι υπακοής. Όταν δύο θηλυκές μάχονται για την κυριαρχία, εκείνη που υποχωρεί δείχνει το «φαλλό» της.
Πρώτες αναφορές
Στη σύγχρονη ζωολογία, η συστηματική περιγραφή ειδών με ομοφυλοφιλική συμπεριφορά χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα. Από τις πρώτες αναφορές που έχουμε για την ομοφυλοφιλική δραστηριότητα ζώων είναι το σκίτσο του Henri Gadeau de Kerville που δείχνει δύο αρσενικά σκαθάρια του είδους Melolontha melolontha σε συνεύρεση. Δημοσιεύθηκε το 1896 σε επιστημονικά περιοδικά μικρής κυκλοφορίας και πέρασε απαρατήρητο.
Μέχρι πρόσφατα, βιολόγοι και ζωολόγοι θεωρούσαν ότι η σεξουαλική ζωή των ζώων έχει μοναδικό στόχο την αναπαραγωγή, γι’ αυτό και, όταν διαπίστωναν «παρασπονδίες», τις ερμήνευαν αποδίδοντας στα ζώα ανθρώπινες ιδιότητες ή συναισθήματα. Μελετώντας, για παράδειγμα, αρσενικές γαζέλες που δεν ερωτοτροπούσαν με θηλυκές, έβγαζαν το συμπέρασμα ότι οι σχέσεις τους παρέμεναν σε πλατωνικό επίπεδο!
Στο πάρκο Pildamm στο Malmö της Σουηδίας, δύο αρσενικές πάπιες είναι αχώριστο ζευγάρι εδώ και χρόνια. Παρ’ όλο που υπάρχουν αρκετά θηλυκά γύρω τους, δεν δείχνουν κανένα ενδιαφέρον για το άλλο φύλο. Προσπαθούν να ζευγαρώσουν μεταξύ τους και κάνουν τις συνηθισμένες γαμήλιες επιδείξεις. Η μία είναι «κυρίαρχη» και κάνει τις χαρακτηριστικές κινήσεις που κάνουν τα αρσενικά όταν θέλουν να ζευγαρώσουν, ενώ η άλλη λειτουργεί στην προκαταρκτική γαμήλια τελετή όπως οι θηλυκές.
Ομοφυλόφιλα ζευγάρια έχουν παρατηρηθεί και στη φύση. Δύο θηλυκά της πλατύρρυγχης πάπιας σχηματίζουν ζευγάρι, κλωσάνε μαζί τα αυγά τους, τα οποία όμως συνήθως είναι άγονα, και κάνουν σεξ. Επίσης, δείχνουν εχθρικές διαθέσεις απέναντι στα αρσενικά. Σε ένα άλλο είδος πάπιας, τα αρσενικά σχηματίζουν σμήνος «εργένηδων» και ερωτοτροπούν μεταξύ τους, αλλά κάποια στιγμή τα περισσότερα ζευγαρώνουν με θηλυκά. Ορισμένα, ωστόσο, προτιμούν να έχουν αρσενικό σύντροφο όλο το χρόνο.
Και στις αποικίες που σχηματίζουν τα θαλασσοπούλια έχουν παρατηρηθεί αντίστοιχα φαινόμενα. Δύο θηλυκά γίνονται ζευγάρι, ερωτοτροπούν μεταξύ τους, χτίζουν φωλιά και διεκδικούν την κατοχή μιας μικρής περιοχής. Στους θαλασσοβάτες της Ανταρκτικής σχηματίζονται ζευγάρια από άτομα του ίδιου φύλου. Τα θηλυκά κάνουν αυγά που είναι συνήθως άγονα και ζουν μαζί πολλά χρόνια, σύμφωνα με μια μελέτη του S.H. Lorentsen και των συνεργατών του (Lorentsen, S.H. et al., «Molecular evidence for extrapair paternity and female-female pairs in Antarctic Petrels», Auk 117: 1042-1047, 2000).
Πολλά ομοφυλόφιλα ζευγάρια έχουν εντοπιστεί και στις αποικίες των πιγκουίνων. Στους ζωολογικούς κήπους, μάλιστα, το φαινόμενο είναι πολύ συνηθισμένο: Ο ένας στους πέντε πιγκουίνους προτιμά σύντροφο του ίδιου φύλου. Το μεγαλύτερο ποσοστό παρατηρείται πάντως στο πτηνό ροδοκέφαλο κακατούα, στο οποίο ένα στα δύο άτομα σε κατάσταση αιχμαλωσίας ερωτοτροπεί με άτομο του ίδιου φύλου.
Ισχυρά παραδείγματα
Σε ορισμένα είδη υπάρχουν αρσενικά που μοιάζουν και συμπεριφέρονται σαν θηλυκά, όπως αναφέρει η Joan Roughgarden, καθηγήτρια βιολογίας του Πανεπιστημίου Stanford. Το αρσενικό είναι μεγαλύτερο σε μέγεθος και, για να προσελκύσει το θηλυκό στο γαμήλιο χορό, προβάλλει ένα θεαματικό πολύχρωμο κολάρο. Ορισμένα αρσενικά όμως είναι μικρότερα, μοιάζουν με θηλυκά όλη τους της ζωή, με στικτό καφετί πτέρωμα συνήθως, και ζευγαρώνουν τόσο με αρσενικά όσο και με θηλυκά. Οι βιολόγοι υποθέτουν ότι ίσως είναι ένας τρόπος να ζευγαρώνουν με θηλυκό χωρίς να χρειάζεται να ανταγωνιστούν άλλα αρσενικά. Η ιδιομορφία αυτή έχει παρατηρηθεί, μεταξύ άλλων, στο μαυρομυγοχάφτη και το βραχοκιρκίνεζο.
Διαπιστώσεις
Η ζωολόγος Beate Ström-Johanssen μελετούσε ένα βράδυ τη συμπεριφορά ενός ευρωπαϊκού σκαντζόχοιρου στην πόλη Trondheim της Νορβηγίας. Με έκπληξη διαπίστωσε ότι ο σκαντζόχοιρος, που ήταν εφοδιασμένος με μικρό ραδιοπομπό, επισκέφθηκε άλλον αρσενικό και άρχισε τις ερωτοτροπίες. Το ίδιο έκανε και τα επόμενα βράδια. Η Νορβηγίδα ζωολόγος δεν είδε πάντως τους σκαντζόχοιρους να κάνουν σεξ.
Στα ζώα στα οποία έχουν τεκμηριωθεί περιστατικά ομοφυλοφιλικών συνευρέσεων περιλαμβάνονται και πολλά ζώα που ζουν στις στέπες και τις σαβάνες, όπως οι αντιλόπες και οι γαζέλες του Γκραντ, οι αρσενικοί ελέφαντες, οι ζέβρες της ανατολικής και νότιας Αφρικής –ζώα που έχουμε συνηθίσει να θαυμάζουμε σε ντοκιμαντέρ και εξώφυλλα–, αλλά ακόμη και ο πρωταθλητής της ταχύτητας στην αφρικανική σαβάνα, ο γατόπαρδος, τα θηλυκά του οποίου ζουν σε μικρές ομάδες μαζί με τα μικρά τους.
Η ασπρόμαυρη όρκα, που έχει τη φήμη του πιο τρομερού κυνηγού της θάλασσας, ζει σε ομάδες με επικεφαλής, κατά κανόνα, μια ηλικιωμένη θηλυκιά. Τα αρσενικά σχηματίζουν συχνά τις δικές τους ομάδες, εργένηδες και ηλικιωμένοι μοναχικοί χωριστά, και σε αυτές τις ομάδες παρατηρούνται ομοφυλοφιλικές συμπεριφορές. Μερικά αρσενικά σχηματίζουν ζευγάρια και η σχέση τους κρατά χρόνια. Αντίστοιχα παραδείγματα έχουν καταγραφεί και σε άλλα είδη, όπως στην γκρίζα και τη μεγάπτερη φάλαινα, στη φάλαινα της Αυστραλίας, στη φώκαινα της Ανταρκτικής και, πιθανότατα, στους φυσητήρες.
Τα ζώα εφευρίσκουν διάφορους τρόπους για να νιώσουν ηδονή. Οι πίθηκοι, για παράδειγμα, καταφεύγουν σε στοματικό σεξ ή χρησιμοποιούν τα χέρια τους, τα θηλυκά δελφίνια «ιππεύουν» το ένα το άλλο, ώστε το πτερύγιο της ράχης του ενός να αγγίζει τη γεννητική σχισμή του άλλου, ενώ στα αρσενικά δελφίνια το ένα βυθίζει το πέος του στην αναπνευστική οπή του άλλου.
Τα δελφίνια που έχουν μελετηθεί περισσότερο είναι τα ρινοδέλφινα. Είναι τα αξιαγάπητα και παιχνιδιάρικα δελφίνια που βλέπουμε στα δελφινάρια και χρησιμοποιούνται κατά κόρον σε διάφορες έρευνες, επειδή συνεργάζονται καλά με τους επιστήμονες. Τα ρινοδέλφινα έχουν πολύ συχνά σύντροφο του ίδιου φύλου και οι σχέσεις τους με άτομα του άλλου φύλου είναι κατά κανόνα προσωρινές. Συχνά, ένα θηλυκό ρινοδέλφινο πιέζει το ρύγχος του στη γεννητική σχισμή άλλου θηλυκού και βγάζουν και τα δύο μαζί χαρακτηριστικούς ήχους. Τα αρσενικά ρινοδέλφινα, επίσης, κάνουν σεξ με αρσενικά δελφίνια του Αμαζονίου. Αυτά τα δύο είδη έχουν γενικώς εχθρικές σχέσεις. Όταν όμως ανταμώνουν, μία στις τρεις συναντήσεις καταλήγει σε έρωτα και όχι σε πόλεμο.
Ομοφυλοφιλικές συμπεριφορές έχουν παρατηρηθεί εδώ και χρόνια και σε πρωτεύοντα. Σε αυτά, το σεξ μειώνει την ένταση μέσα στην ομάδα, κι έτσι τα άτομα αποκτούν περισσότερη εμπιστοσύνη το ένα για το άλλο και συνδέονται στενότερα. Οι πυγμαίοι χιμπαντζήδες, ή μπονόμπο, είναι πανσεξουαλικοί, ζευγαρώνουν αδιακρίτως και με τα δύο φύλα και κάνουν συχνά ομαδικό σεξ. Στην κοινωνία των άγριων και επιθετικών μπαμπουίνων, μια επίλεκτη ομάδα αρσενικών κατευθύνει τα υπόλοιπα μέλη της αγέλης. Αν ένα κατώτερο μέλος προκαλέσει κάποιο από τα κυρίαρχα αρσενικά, για να αποφύγει την εκδίκηση, δηλώνει την υποταγή του γυρίζοντας την πλάτη του και προσφέροντας τα οπίσθιά του, όπως τα θηλυκά. Κι αυτό επαναλαμβάνεται αρκετές φορές τις επόμενες ημέρες. Άλλοτε ο νικητής προχωρά όντως σε σεξουαλική πράξη, άλλοτε πάλι προσποιείται ότι κάνει σεξ, και στη συνέχεια επιτρέπεται στον ηττημένο να επανενταχθεί ομαλά στην ομάδα.
Στην κοινωνία των μακάκων, το σεξ εξυπηρετεί, πέρα από την αναπαραγωγή, και τη σύσφιξη των δεσμών μέσα στην αγέλη – ακριβώς όπως το ξεψείρισμα. Το σεξ ανάμεσα στα θηλυκά είναι πολύ συνηθισμένο σε αυτά τα ζώα. Στους μπονόμπο και τους μακάκους, αλλά και σε πολλά άλλα ζώα που ζουν σε ομάδες, η ομοφυλοφιλία συνδέεται με υψηλό κοινωνικό στάτους. Οι αποκλειστικά ετεροφυλόφιλοι βρίσκονται στα κατώτερα επίπεδα της ιεραρχίας. Τα άτομα που αρνούνται να πάρουν μέρος σε ομοφυλοφιλικά ζευγαρώματα συχνά χάνουν και το δικαίωμα να κάνουν έρωτα με θηλυκό και αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την ομάδα. Οι παρατηρήσεις αυτές έχουν γίνει σε άτομα που ζουν ελεύθερα στη φύση και όχι σε συνθήκες αιχμαλωσίας, οπότε ανατρέπεται το συνηθισμένο επιχείρημα ότι πρόκειται για «ανώμαλη» συμπεριφορά, που οφείλεται στο ότι τα ζώα έχουν απομακρυνθεί από το φυσικό τους περιβάλλον.
Προκαταλήψεις
Οι παρατηρήσεις των βιολόγων δείχνουν ότι στο ζωικό βασίλειο υπάρχουν διάφορες σεξουαλικές πρακτικές: μονογαμικές, πολυγαμικές, ομοφυλοφιλικές, αυνανισμός, τρανσεξουαλισμός, συνευρέσεις χωρίς διάκριση, βιασμοί και νεκροφιλία. Η μονογαμία γενικώς είναι σπάνια. Η ομοφυλοφιλία είναι διαδεδομένη, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι τα ζώα που εξασκούν ομοφυλοφιλικές πρακτικές ερωτοτροπούν μόνο με άτομα του ίδιου φύλου. Πολλές φορές είναι αμφιφυλόφιλα, ή υιοθετούν ομοφυλόφιλη συμπεριφορά για να τους επιτραπεί αργότερα να διεκδικήσουν κάποιο θηλυκό.
Αναρωτιέται κανείς γιατί οι επιστήμονες, που έχουν καταβάλει τόσες προσπάθειες για να μελετήσουν τα ανατομικά και φυσιολογικά χαρακτηριστικά των διαφόρων ζωικών ειδών προκειμένου να τα αναγνωρίσουν και να τα κατατάξουν, δεν έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στις σεξουαλικές πρακτικές τους. Πρόκειται για θέμα-ταμπού; Είναι η αιτία η έλλειψη ενδιαφέροντος; Μήπως οι επιστήμονες φοβήθηκαν ότι θα γίνουν αντικείμενο ειρωνικών σχολίων, ή ότι θα χάσουν τη χρηματοδότηση για περαιτέρω έρευνες; Πιστοί σε μια παρωχημένη ερμηνεία της θεωρίας της Εξέλιξης του Δαρβίνου, δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ερωτικές συμπεριφορές που δεν οδηγούν στην αναπαραγωγή, θεωρώντας τες απλώς εξαιρέσεις. Γνωστός βιολόγος, για παράδειγμα, περιέγραψε δύο αρσενικές καμηλοπαρδάλεις να κάνουν έρωτα και χαρακτήρισε τη συνεύρεση «τελετουργία αναμέτρησης». Ο Σουηδός δημοσιογράφος Lennart Kuick αναφέρει ότι, όταν πριν από 10 χρόνια δημοσίευσε σε μεγάλη πρωινή εφημερίδα άρθρο σχετικό με το βιβλίο του Bruce Bagemihl για την ομοφυλοφιλία στα ζώα, καθηγητής βιολογίας σουηδικού πανεπιστημίου ζήτησε από τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας την απόλυσή του. Ενδεικτικό των προκαταλήψεων που εξακολουθούν να υπάρχουν είναι ότι, ακόμη και σήμερα, βιολόγοι που δημοσιεύουν εργασίες για διάφορες σεξουαλικές δραστηριότητες των ζώων αισθάνονται υποχρεωμένοι να δηλώσουν τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις, γιατί διαφορετικά κινδυνεύουν να θεωρηθούν «προπαγανδιστές» σεξουαλικών αποκλίσεων.
