της Μαρίας Συμεωνίδου
Ερειπωμένοι τοίχοι. Εγκατάλειψη.
Περασμένες μορφές κυκλοφορούνε αδιάφορα
Χρόνος παλιός χωρίς υπόσταση
Τίποτα πια δε θ’ αλλάξει δω μέσα.
Μανόλης Αναγνωστάκης, «Τοπίο»
Στο ανατολικό άκρο της ακτογραμμής της Ελευσίνας, μπροστά στη σημερινή οδό Κανελλοπούλου, βρίσκεται το μεγάλου ιστορικού, αρχιτεκτονικού και κατασκευαστικού ενδιαφέροντος εργοστάσιο «Κρόνος». Η ανέγερσή του άρχισε εκατό χρόνια πριν, το 1923. Η λειτουργία του ξεκίνησε το 1926 και τερματίστηκε το 1986.
Η ακμή
Ο «Κρόνος» εμφανίστηκε σε μια περίοδο ραγδαίας βιομηχανικής ανάπτυξης της Ελλάδας. Η χώρα προσπαθούσε να αποκαταστήσει τους 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες οι οποίοι έφτασαν εδώ με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάνης.
Τα εργοστάσια της εποχής δεν μπορούσαν να καλύψουν τη ζήτηση σε είδη πρώτης ανάγκης, με αποτέλεσμα οι βιομήχανοι να προχωρήσουν σε μεγάλες επενδύσεις, επωφελούμενοι και από την αφθονία των φθηνών εργατικών χεριών μετά την άφιξη των προσφύγων.
Με τις υπάρχουσες υποδομές και τη χαμηλή τιμή της γης, οι ιδιοκτήτες της Ανωνύμου Εταιρείας Οινοπνευματοποιίας, η οποία έδρευε στον Πειραιά, αποφάσισαν να επενδύσουν και στην Ελευσίνα, ξεκινώντας την ανέγερση του εργοστασίου «Κρόνος» με σκοπό την παραγωγή προϊόντων οινοπνεύματος, κρασιού, μελάσας και εκχυλισμάτων για τη βυρσοδεψία.
Το εργοστάσιο, απλωμένο σε μια έκταση 36 στρεμμάτων, υπήρξε ένα από τα πιο σύγχρονα βιομηχανικά συγκροτήματα της εποχής και το πιο εμβληματικό της Ελευσίνας όσον αφορά την όψη των κτιρίων του προς την πόλη και τις καινοτομίες που εφαρμόστηκαν στην κατασκευή του και στον τρόπο παραγωγής. Περιλάμβανε αποθήκες, μηχανουργεία, λεβητοστάσια, γαιανθραποθήκες, αντλιοστάσια, μηχανοστάσια, οινοποιεία, κ.ά.
Τα κτίρια κατασκευάστηκαν σχεδόν εξολοκλήρου από οπλισμένο σκυρόδεμα, και η αρχιτεκτονική τους πραγματικά εκπλήσσει. Το κτίριο της διοίκησης με την οικία και τους άλλους χώρους (χημείο, κ.λπ.), χωροθετημένο δίπλα στη θάλασσα και χτισμένο με χαρακτηριστικά έπαυλης, δέσποζε στην είσοδο και στην όψη του συγκροτήματος. Η επιμελημένη εμβληματική αρχιτεκτονική πέρασε και στο πυργοειδές συγκρότημα του αποστακτηρίου.
Το νεοϊδρυθέν εργοστάσιο εξοπλίστηκε με καινούργια μηχανήματα, προκυμαίες και δεξαμενές. Η λιμενική εγκατάσταση που προβλέφθηκε στο ανατολικό τμήμα της ακτής διέθετε προβλήτα και περιστροφικό γερανό για τη φορτοεκφόρτωση των πλοίων, καθώς και σιδηροδρομική γραμμή για τη μεταφορά των φορτίων στο βιομηχανικό συγκρότημα.
Το 1950 το χημείο του εργοστασίου ήταν πλήρως εξοπλισμένο, με μάλλον ακριβά μηχανήματα, στοιχείο που μαρτυρά η εγκατάσταση σε αυτό παραρτήματος του Γενικού Χημείου του Κράτους.
Ως πηγές ενέργειας το εργοστάσιο χρησιμοποιούσε ατμό και πετρέλαιο. Με πρώτη ύλη το σταφύλι, αλλά και σύκα,χαρούπια, βελανίδια κ.ά., παρήγε καθαρό και φωτιστικό οινόπνευμα, οινοπνευματώδη ποτά (όπως κονιάκ και ούζο), οίνους από χλωρό σταφύλι κατά την εποχή του τρύγου, ξηρή σταφίδα και δεψικά εκχυλίσματα για τη βυρσοδεψία.
Η απεργία
Μέσα σε λίγα χρόνια από την έναρξη της λειτουργίας του ο «Κρόνος» έφτασε να απασχολεί σχεδόν 300 άτομα. Ήταν μια σπουδαία πηγή εισοδήματος για πολλούς ανθρώπους που πρόσφατα είχαν χάσει τα πάντα, αλλά ωστόσο υπήρχαν και αιτήματα για σεβασμό των εργατικών δικαιωμάτων.
Τον Φεβρουάριο του 1929 η Ένωσις Τεχνιτών – Εργατών Τσιμέντου Ελευσίνος απαίτησε αύξηση μισθών, σεβασμό του οκταώρου και αναγνώριση του σωματείου. Η κυβέρνηση υποσχέθηκε να μελετήσει τα αιτήματα, αλλά οι βιομήχανοι έμειναν ασυγκίνητοι.
Οι ιδιοκτήτες του «Κρόνου» φάνηκαν πρόθυμοι να ικανοποιήσουν κάποιες από τις απαιτήσεις των εργατών, υπό την προϋπόθεση όμως ότι θα έπρατταν το ίδιο και οι υπόλοιποι εργοστασιάρχες. Όταν έγινε φανερό ότι τίποτα τέτοιο δεν θα συνέβαινε, η Ένωσις κήρυξε απεργία στις 5 Μαρτίου.
Στην κινητοποίηση έλαβαν μέρος περισσότεροι από 2.000 εργάτες, οι 280 εκ των οποίων δούλευαν στον «Κρόνο». Από τους χωροφύλακες στους οποίους ανατέθηκε η περιφρούρηση των εργοστασίων, εκείνοι που στάλθηκαν στον «Κρόνο» έλαβαν θέση ανάμεσα στην είσοδο του εργοστασίου και στην παραλία για να προστατεύσουν τους απεργοσπάστες που βρίσκονταν μέσα στις εγκαταστάσεις.
Όταν μια ομάδα 700 απεργών προσπάθησε να εισέλθει στο εργοστάσιο, οι χωροφύλακες άνοιξαν πυρ. Ένας νεαρός διαδηλωτής σκοτώθηκε και οκτώ τραυματίστηκαν (συμπεριλαμβανομένης μίας γυναίκας). Λίγες ώρες αργότερα, στην Ελευσίνα έγινε μαζική διαδήλωση με αίτημα την αποζημίωση των οικογενειών των θυμάτων και τη σύλληψη του αξιωματικού που διέταξε την επίθεση.
Η κυβέρνηση απέδωσε την απεργία σε ταραχοποιούς που είχαν στραφεί εναντίον του κράτους χωρίς προφανή λόγο. Η αστυνομία απαγόρευσε όλες τις συγκεντρώσεις (και την πώληση ποτών) και προχώρησε στη σύλληψη των ηγετών της Ενώσεως ανήμερα της κηδείας του δολοφονημένου εργάτη.
Η πτώση
Κατά το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, στην Ελευσίνα το φαινόμενο της αποβιομηχάνισης δεν έλαβε τόσο μεγάλες διαστάσεις όσο σε άλλες βιομηχανικές περιοχές. Ανάμεσα στις ιστορικές βιομηχανικές μονάδες που συνέχισαν τη λειτουργία τους ήταν και ο «Κρόνος», ο οποίος το 1970 απασχολούσε περίπου 150 εργαζομένους. Ωστόσο το όνομά του, μαζί με άλλων βιομηχανικών μονάδων, αμαυρώθηκε, καθώς κατηγορήθηκε για τη ρύπανση του κόλπου της Ελευσίνας. Τελικά, λόγω του έντονου ανταγωνισμού και των οικονομικών προβλημάτων που προέκυψαν από την κακοδιαχείριση των αποβλήτων του, έκλεισε το 1986.
Μετά τη διακοπή της λειτουργίας του εργοστασίου, άρχισαν να αποξηλώνονται και να απομακρύνονται ο μηχανολογικός και ο εργαλειακός εξοπλισμός, καθώς και κυλινδρικές μεταλλικές δεξαμενές του υπαίθριου χώρου. Επίσης, εξαφανίστηκε κάθε ίχνος της λιμενικής εγκατάστασης. Εκτεταμένα έργα ανάπλασης της ακτογραμμής άλλαξαν και την εικόνα έξω από το βιομηχανικό συγκρότημα.
Σήμερα
Ο «Κρόνος» έως και το 2005 φιλοξενούσε εκθέσεις τέχνης και θεατρικές παραστάσεις και είχε ενταχθεί στη λειτουργία της πόλης της Ελευσίνας. Έκτοτε παραμένει κλειστός, αποτελώντας πλέον έναν ανενεργό θύλακα ερειπωμένων κτιρίων και εγκαταλελειμμένων ανοιχτών χώρων, αποκομμένων από το περιβάλλον τους και τη θάλασσα.
Το 1990, με απόφαση του τότε ΥΠΕΧΩΔΕ, κτίρια του συγκροτήματος του «Κρόνου» χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα. Έκτοτε υπήρξε εκτεταμένη αδράνεια, που απειλεί τις εγκαταστάσεις λόγω μη χρήσης, αφαίρεσης δομικών υλικών, βανδαλισμού και παντελούς έλλειψης συντήρησης.
Το 1991 το εργοστάσιο αγοράστηκε από ιδιώτη εφοπλιστή. Ωστόσο ο «Κρόνος», το πλέον αξιόλογο βιομηχανικό μνημείο της Ελευσίνας, συνέχισε να λεηλατείται συστηματικά, με αποτέλεσμα να έχουν υποστεί μεγάλες ζημιές τα κτίρια και ο εξοπλισμός του. Η αφαίρεση των μεταλλικών του στοιχείων δεν έχει τέλος, μαζί με την αφαίρεση και των δομικών του πια στοιχείων.
Οι Κρονίστες
Τα τελευταία χρόνια η ανελέητη φθορά του «Κρόνου» έχει κινητοποιήσει κατοίκους και φίλους της Ελευσίνας, σε μια μεγάλη προσπάθεια για τον χαρακτηρισμό του συνόλου ή, τουλάχιστον, τμήματος του εργοστασίου ως μνημείου.
Μεταξύ αυτών, η ομάδα Κρονίστες με μια σειρά δράσεων και δραστηριοτήτων προσπαθεί να συμβάλει στη διάσωση, προβολή και επανάχρηση του βιομηχανικού συγκροτήματος «Κρόνος», στο πλαίσιο ενός μεγαλύτερου σχεδίου ανάπλασης του αστικού τοπίου, λαμβάνοντας υπόψη και τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας.
Ανάμεσα σε πλήθος εκδηλώσεων στις οποίες έχουν λάβει μέρος, οι Κρονίστες έκαναν παρουσίαση και τεκμηρίωση του χώρου ως μνημείου βιομηχανικής κληρονομιάς στην έκθεση φωτογραφίας «Οινοπνευματοποιία “Κρόνος”» που έγινε τον Νοέμβριο του 2019 στο Mingus CavaBar, στην Αθήνα. Στην έκθεση παρουσιάστηκε ένα μέρος του αντίστοιχου υλικού που προέκυψε από τη φωτογράφιση του «Κρόνου», το οποίο υπάρχει αυτούσιο στο Αποθετήριο της ιστοσελίδας της ομάδας
ΠΗΓΕΣ
- Νίκος Μπελαβίλας – Τατιάνα Σαίτη – Καλλιόπη Ψαριώτη: Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο Πεδίο, 2011
- Δημήτρης Ρηγόπουλος, «Η μοιραία λεηλασία του “Κρόνου”», άρθρο στην εφημερίδα Η Καθημερινή, 5.8.2014.
- Ομάδα Κρονίστες (Λένα Αγγελοπούλου – Μαριλένα Βακαλοπούλου – Γεωργία Δαλακούρα – Φώτης Ζήκος – Χρήστος Λαμπρόπουλος – Ελένη Μαρκοπούλου – Χρύσα Μαρτίνη – Βάγια Σερέτη): Εργοστάσιο «Κρόνος» Ελευσίνας – Από το λαμπρό παρελθόν στο θολό μέλλον, 2015, και Το εργοστάσιο Κρόνος, ο «καστρόπυργος» της Ελευσίνας, 2018
- Νεφέλη Ανδριώτη: Το οινοποιείο Κρόνος στην Ελευσίνα του σήμερα – Επανάχρηση του βιομηχανικού συγκροτήματος και αποκατάσταση της σύνδεσής του με το παραλιακό μέτωπο της πόλης, 2018
- Παναγιωτίδης Λάζαρος: Η εξέλιξη της Ελευσίνας κατά τον 20ό αιώνα – Μια διαδικασία εκβιομηχάνισης και αποβιομηχάνισης ενός αστικού ιστού, 2019
