Φωτογραφία εξωφύλλου, οι αρχαιότερες Μούσες: Μνήμη, Μελέτη, Αοιδή
Γράφει ο Γιώργος Παπαζαχαρίου
Μνήμη, η νοητική ικανότητα με την οποία αποθηκεύουμε, αναγνωρίζουμε και ανακαλούμε
εμπειρίες ή πληροφορίες.
Στην Ελληνική η λέξη μνήμη, προέρχεται από το ρήμα μνάομαι- μιμνήσκομαι που σημαίνει, φέρνω μια προηγούμενη εμπειρία στη συνείδηση, θυμίζω, ονομάζω, μνημονεύω κάτι.
Απ’ την ίδια ρίζα προέρχονται κι οι λέξεις:
Μνήμα, το κτίσμα σε ανάμνηση του βίου του νεκρού, ο τάφος.
Μνημείο, το αρχιτεκτονικό ή γλυπτικό έργο που γίνεται προς τιμή και ανάμνηση κάποιου προσώπου ή γεγονότος.
Μνημείο επίσης θεωρείται το έργο τέχνης που χαρακτηρίζεται αριστούργημα.
Μνεία, δηλαδή η υπενθύμιση, και μνημοσύνη, η δυνατότητα να θυμάσαι.
Στην ελληνική μυθολογία, πριν από την εμφάνιση των εννέα Μουσών, που προστάτευαν και προήγαγαν τις τέχνες, υπήρξαν οι τρείς Μούσες, μία εκ των οποίων ήταν η Μνήμη.
Οι άλλες δύο ήταν η Μελέτη και η Αοιδή. Τότε που δεν υπήρχε ακόμη ο γραπτός λόγος, η ταυτόχρονη εύνοια και από τις τρεις αυτές Μούσες ήταν απαραίτητη για να διασωθούν και να διαδοθούν μνημειώδη έργα, όπως τα ομηρικά έπη.
Αν η μνήμη είναι ο χώρος που αποθηκεύουμε, η μνημοσύνη είναι ο τρόπος, η ικανότητα να αναπλάθουμε. Είναι το φως που εισβάλλει απ’ τη χαραμάδα των αισθήσεων, τη δεξαμενή της μνήμης, στο νου, και ενεργοποιεί τη διαδικασία της σύνθεσης για να μετατραπεί το παρελθόν της μνήμης σε παρόν αλήθειας.
Ο ποιητής Κώστας Κουτσουρέλης, στο ποίημά του «Μνημοσύνη», γράφει:
Ρίγη συλλέγει η μνήμη
Λύπες στιλπνές, που αφυπνίζονται
Σ’ ώρες ισόβιες, σ’ αέναες στιγμές
Όταν η σάρκα παίνεται κι η σκέψη ευπορεί
Και παίρνει πάλι, αδόκητα το παρελθόν
Να αναφαίνεται με μιας ορατό
Κι απροσέγγιστο
Ρίγη υπόσχεται και ρίγη
Στοιβάζει στις κυψέλες του
Ο Νους πάνω στης ώρας τους εχθρούς
Ανέχειες καινούργιες και παλιές πλησμονές
Λάμνουν για λίγο προτού σβήσουν στο φως
Γυμνός, δίχως έρμα ο καιρός
Ναυαγεί στις αισθήσεις
Η Μνημοσύνη, στη Θεογονία του Ησιόδου, εμφανίζεται ως μία εκ των Τιτάνων, κόρη της Γαίας και του Ουρανού και μητέρα των εννέα Μουσών από τον Δία.
Σύμφωνα με τον Ησίοδο, η δύναμη του Λόγου των ποιητών ήταν απόλυτα εξαρτημένη από τις ιδιαίτερες σχέσεις τους τόσο με τις εννέα Μούσες, όσο και με τη μητέρα τους, Μνημοσύνη.
Η επαφή με το Θείο γίνεται μέσω της Τέχνης, δια της Μνημοσύνης.
Ο Δίας κοιμήθηκε με τη Μνημοσύνη για εννέα συνεχόμενες νύχτες κι έτσι δημιουργήθηκαν οι εννέα Μούσες.
Μνημοσύνη ήταν επίσης το όνομα ενός ποταμού στον Κάτω κόσμο, στον Άδη, που ήταν παράλληλος του ποταμού της Λήθης. Οι μυημένοι στα ορφικά μυστήρια ενθαρρύνονταν να πίνουν από τον ποταμό Μνημοσύνη, έτσι ώστε να θυμούνται τις προηγούμενες ζωές όταν μετενσαρκώνονταν, σε αντίθεση με τους περισσότερους που έπιναν απ’ τον ποταμό Λήθη.
Η λήθη και η μνημοσύνη είναι ενέργειες της μνήμης.
Στο μαντείο του Τροφωνείου, στη Βοιωτία, όσοι ήθελαν να το συμβουλευτούν έπρεπε να πιούν από δύο πηγές που αποκαλούνταν Λήθη και Μνημοσύνη, προκειμένου να λησμονήσουν τα περιττά και να συγκρατήσουν στη μνήμη τους τα απαραίτητα για τη χρησμοδότηση.
Ο Πλάτωνας διδάσκει ότι η λέξη αλήθεια είναι αρνητική, κατά το φιλοσοφικό της πρόσημο, έννοια, διότι προέρχεται από το α- το στερητικό και τη λήθη. Αλήθεια είναι αυτό που διασώζεται από τη γενική λήθη που μας επιβάλλεται με κάθε τρόπο. Η «Πολιτεία» του Πλάτωνα τελειώνει με την περιγραφή ενός τοπίου του Κάτω κόσμου: « Στο τέλος του ταξιδιού στον άλλο κόσμο, υπάρχει μία πεδιάδα, όπου μέσα σε φοβερή και αποπνικτική ζέστη σταματούν οι ψυχές, για τελευταία φορά πριν σταλούν πάνω στη γη για νέα ενσάρκωση. Όταν βραδυάζει, κατασκηνώνουν στις όχθες του ποταμού Αμέλητα, που το νερό του κανένα δοχείο δεν μπορεί να το κρατήσει.
Κάθε ψυχή είναι υποχρεωμένη να πιεί ορισμένη ποσότητα απ’ αυτό το νερό. Μερικοί, όμως, δε συγκρατιούνται και πίνουν περισσότερο, χάνοντας έτσι κάθε ανάμνηση”.
Τ’ όνομα Αμέλης, που έδωσε ο Φιλόσοφος στον υπόγειο ποταμό, δεν το ξαναβρίσκουμε πριν από την Πολιτεία σε καμία περιγραφή του κόσμου των νεκρών. Είναι εμφανής η σχέση μεταξύ του ποταμού Αμέλη και της πηγής της Λήθης που συναντάμε στη μυθική κοσμογονία.
Ο Πλούταρχος επίσης παρουσιάζει την Μνήμη ως την τροφό της παιδείας, λέγοντας πως η Μνημοσύνη θεωρείται μητέρα των Μουσών γιατί δεν υπάρχει τίποτα στον κόσμο που να μπορεί σαν και αυτήν “γεννάν και τρέφειν”. Μνήμη είναι η δεξαμενή της σοφίας απ’ όπου η ψυχή αντλεί την τροφή της αθανασίας και νικά τον χρόνο. Ο Πλούταρχος θεωρεί την Παιδεία οριστικό απόκτημα, που παραμένει μέσα μας αθάνατο και θεϊκό. Μόνο το πνεύμα δυναμώνει γερνώντας, “ενώ πολλά άλλα αγαθά είναι αβέβαια και ευμετάβλητα”.
Το ίδιο υποστηρίζει ο Πυθαγόρας στον Ιάμβλιχο, όταν λέει ότι οι καρποί της παιδείας διαρκούν ως τον θάνατο και σε μερικούς φέρνουν επίσης αιώνια δόξα πέρα από αυτόν.
Η φιλοσοφία είναι πνευματική εκγύμναση. Αυτή την εκγύμναση επικαλείται και ο Πλάτωνας στον Φαίδωνα, όταν αντλώντας και από την ορφική και από την πυθαγόρεια παράδοση ορίζει τη Φιλοσοφία, ως προετοιμασία Θανάτου. Μια προετοιμασία που συνίσταται στην αναμνηστική προσπάθεια ώστε να ταξιδέψουμε όσο πιο βαθιά γίνεται πίσω στο χρόνο και στις προηγούμενες ενσαρκώσεις και στην κάθαρση της ψυχής, έτσι ώστε ο επερχόμενος αποχωρισμός να γίνει με απόλυτη διαύγεια και ηρεμία.
Οι Πυθαγόρειοι με την λειτουργία της ενθύμισης επιχειρούσαν το ξεπέρασμα της φθοράς του χρόνου και το πλησίασμα της άφθαρτης αλήθειας των Ιδεών. Ο Σωκράτης μας λέει στον Φαίδωνα: “Για μένα είναι φυσικό ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη φιλοσοφία να μη λιποψυχεί την ώρα που πρόκειται να πεθάνει”.
Η προετοιμασία Θανάτου, είναι εξάσκηση μνήμης. Ο Πλάτωνας λέει ότι ο φιλόσοφος αναζητά την αλήθεια των αιωνίων Ιδεών. Η αναζήτηση αυτή επιτυγχάνεται μέσω της ενθύμισης, γιατί την Αλήθεια ο άνθρωπος την έχει λησμονήσει… και ο φιλόσοφος προσπαθεί να την επαναφέρει στη συνείδησή του, να την ξαναθυμηθεί, να την ανασύρει από τη Λήθη. Το πόσο σημαντική είναι η εξάσκηση της μνήμης τεκμηριώνεται από τον Πλάτωνα με το παράδειγμα της γραφής, η οποία αντικαθιστώντας την προσπάθεια ανάμνησης με σημάδια, θα επιτρέψει στη λήθη να μπει μέσα στη ψυχή. Η ανεπανάληπτη Ομηρική παράδοση ήταν προφορική. Τα έπη διασώθηκαν από τους αοιδούς που καθημερινά εξασκούσαν τη μνήμη τους αποστηθίζοντας και απαγγέλλοντάς τα, μεχρι να καταγραφούν επί Πεισιστράτου τον 6ο π. Χ. αιώνα. Οι αοιδοί είχαν αφιερωθεί στις προγενέστερες μούσες τη Μνήμη, τη Μελέτη και την Αοιδή .
Ο Σωκράτης στο Φαίδωνα λέει ότι η μάθηση δεν είναι, παρά μια ανάμνηση.
Ο Πρόκλος αναφέρει ότι η ψυχή που ήπιε χωρίς μέτρο από τον Αμέλη ποταμό, ξεχνά όλες τις προηγούμενες ζωές της, επειδή ερωτευμένη όπως είναι με το γίγνεσθαι, παύει να ανακαλεί τις αναλλοίωτες αρχές. Έχουμε ανάγκη από άσκηση που να ανανεώνει συνεχώς τη μνήμη: “δει γαρ της μελέτης ανανεούσης ημίν αεί την μνήμην ων έγνωμεν”.
Στο “Εις Πλάτωνος Πολιτεία” του Πρόκλου, η πεδιάδα της Λήθης σημαίνει τη γέννηση κι ο ποταμός της Λήθης, τη ροή των υλικών, που κυλούν ασταμάτητα.
Ο Leon Robin, στο όνομα Αμέλης = ξέγνοιαστος, διαπιστώνει σχέση ανάμεσα στην αμέλεια και τη λήθη. Η λήθη πλημμυρίζει τις ψυχές που ήπιαν χωρίς μέτρο απ’ τον ποταμό Αμέλητα. Οι ψυχές, ευχαριστημένες από την επίγεια ζωή τους, βολεμένες στη φυλακή του σώματος, δεν επιθυμούν παρά να ικανοποιούνται με την άγνοια, που ούτε καν συνειδητοποιούν.
Μπορούμε να πούμε ότι η Αμέλεια, είναι το αντίθετο της πνευματικής εγρήγορσης- το μούδιασμα που προκαλεί η Λήθη.
Για να γνωρίσεις πρέπει ν’ αναγνωρίσεις, για να αναγνωρίσεις πρέπει να θυμηθείς, να ξεμουδιάσει ο νους και από την άγνοια και τη λήθη να φτάσεις στην Αλήθεια.-
Πηγή: Οι «Λέξεις» εμπεριέχονται στα Βιβλία – Ημερολόγια του Γιώργου Παπαζαχαρίου «Ταξιδεύοντας με τις λέξεις» 2020 – 2024 που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ταξιδευτής και τις δημοσιεύουμε με την άδεια και του εκδότη, Κώστα Παπαδόπουλου και του Γιώργου Παπαζαχαρίου.
