Γράφει για το Καμίνι η Μαρία Συμεωνίδου
Στη Μαρία Καλαντζοπούλου, με το ερευνητικό πνεύμα, ευχαριστίες για την ιδέα.
Μέχρι το 1870 τα θαλασσινά μπάνια ήταν σχεδόν άγνωστα στους κατοίκους της Αθήνας, και μάλιστα θεωρούνταν κατακριτέα. Λίγοι ήταν αυτοί που τα έβλεπαν ως υγιεινή άσκηση και τολμούσαν να κολυμπήσουν στα νερά του Πασαλιμανιού, της μοναδικής τότε γνωστής παραλίας.
Ακόμη και για αυτούς όμως η θάλασσα ήταν δυσπρόσιτη, καθώς την εποχή εκείνη η μικρή σε έκταση και πληθυσμό πρωτεύουσα δεν διέθετε αναπτυγμένο οδικό δίκτυο ούτε μέσα μεταφοράς. Η πεζοπορία στους χωματόδρομούς της, με την ελάχιστη βλάστηση και τα χαμηλά σπίτια που δεν πρόσφεραν σκιά τους θερινούς μήνες, ήταν δύσκολη, κουραστική και αποθαρρυντική για διαδρομή ως τη θάλασσα.
Τα θαλασσινά μπάνια άρχισαν να μπαίνουν στη ζωή των Αθηναίων τη δεκαετία του 1870, με τη λειτουργία του σιδηρόδρομου και του τροχιόδρομου (του ατμοκίνητου τραμ, που ο κόσμος το έλεγε «κωλοσούρτη»).
Ωστόσο, η θάλασσα της Αττικής εξακολουθούσε να φαντάζει μακρινή: χρειαζόταν χρόνος και χρήμα για να την απολαύσει κανείς. Οι μη προνομιούχοι κάτοικοι της πρωτεύουσας, που ήταν και οι περισσότεροι, συνέχιζαν να μαστίζονται από την καλοκαιρινή ζέστη της πόλης.
1880. Τα μπάνια του λαού
Την ανάγκη των Αθηναίων για ανακούφιση από τη ζέστη ήρθε να καλύψει, το 1880, το μεγαλόπνοο σχέδιο του φιλόδοξου επιχειρηματία Αντώνιου Δαμασκηνού, που αποφάσισε να μεταφέρει τη θάλασσα μέσα στην Αθήνα, και συγκεκριμένα στην περιοχή του Ιλισού, κοντά στο σημερινό Μετς.
Με πρότυπο τις χτιστές δεξαμενές του Παρισιού, κατασκεύασε μια μεγάλη δεξαμενή, διαστάσεων 80 x 14 μ., όπου μετέφερε θαλασσινό νερό με μεταλλικούς αγωγούς που διέτρεχαν τη σημερινή λεωφόρο Συγγρού, χρησιμοποιώντας ένα ατμοκίνητο αντλιοστάσιο το οποίο εγκατέστησε στην παραλία του Φαλήρου.
Από τη δεξαμενή το νερό μοιραζόταν σε δύο ξεχωριστές πισίνες, ανδρών και γυναικών, βάθους περίπου 1,5 μ., οι οποίες περιβάλλονταν από ξύλινες καμπίνες, με μια ξύλινη σκάλα η καθεμιά, για να μπαίνουν και να βγαίνουν στο νερό οι λουόμενοι.
Στις δύο αυτές πισίνες, που έγιναν γνωστές με την ονομασία Λουτρά Δαμασκηνού, θα άρχιζαν τα πρώτα «μπάνια του λαού».
Ενόψει της έναρξης λειτουργίας των λουτρών, ο Δαμασκηνός, σε κείμενό του, επικαλέστηκε την «πανθομολογούμενη ωφέλεια» στην υγεία από τα θερινά θαλασσινά μπάνια, αναφέροντας ανάλογα εγχειρήματα στο Παρίσι, στο Βερολίνο, στη Βιέννη και στο Μπράιτον.
Αρχικά η ανταπόκριση του κόσμου στο πρωτοφανές για την εποχή εγχείρημα ήταν ενθουσιώδης. Οι Αθηναίοι συνέρρεαν κατά ομάδες στις πολυτελείς εγκαταστάσεις των λουτρών, την είσοδο των οποίων κοσμούσε μια ανάγλυφη παράσταση του Ποσειδώνα και της Αθηνάς.
Ο χώρος περιλάμβανε αποδυτήρια, χώρους για ντους (κάτι άγνωστο μέχρι τότε στους Αθηναίους), μια ευρύχωρη αίθουσα για ανάπαυση, όπου προσφέρονταν διάφορες υπηρεσίες, και μια μεγάλη εξωτερική πλατεία, η οποία διέθετε αρκετό πράσινο για περίπατο, ένα μικρό ξενοδοχείο, ένα καφενείο και ορχήστρες για μουσική.
Στους άντρες προσφέρονταν όλα τα «αναγκαία ενδύματα» (μαγιό, μπουρνούζι, πετσέτα), «καλά πλυμένα, αμεταχείριστα και καλά διπλωμένα». Για τις γυναίκες, που έφερναν μαζί τους τα απαραίτητα, υπήρχαν πιο ευρύχωρες καμπίνες, οι οποίες είχαν νιπτήρα και καθρέφτη.
Η επιχείρηση αναλάμβανε να μεταφέρει τους πελάτες από και προς το Σύνταγμα ή την Ομόνοια με «λεωφορεία» (άμαξες), που έκαναν δρομολόγια κάθε δέκα λεπτά. Η διαδρομή από την Ομόνοια στοίχιζε 55 λεπτά και από το Σύνταγμα 40.
Η απλή είσοδος στα λουτρά κόστιζε 40 λεπτά και η παροχή των αναγκαίων ενδυμάτων 20.
Η αποτυχία
Παρ’ όλο τον αρχικό ενθουσιασμό του κόσμου για τα λουτρά του Δαμασκηνού, κι ενώ τα πάντα στην επιχείρηση ήταν καλά μελετημένα, σύντομα άρχισαν τα προβλήματα.
Οι θαμώνες λιγόστευαν καθημερινά, πράγμα που αποδόθηκε στην απόσταση των λουτρών από το κέντρο της πόλης (!). Έτσι, ο Δαμασκηνός μετέφερε την επιχείρηση πιο κοντά στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, αλλά και στην καινούργια τους θέση η κατάσταση δεν βελτιώθηκε.
Βασική αιτία της αποτυχίας των λουτρών ήταν το ότι δεν υπήρχε πρόβλεψη για το άδειασμα των δεξαμενών. Το θαλασσινό νερό δεν ανανεωνόταν συχνά και, από κάποια ώρα και μετά, έχανε τη δροσιά του, ζεσταινόταν πολύ, βρόμιζε και γινόταν ανθυγιεινό.
Επιπλέον, η εκκένωση των δεξαμενών γινόταν στην κοίτη του Ιλισού. Αυτό προκαλούσε αντιδράσεις, κυρίως από τους καλλιεργητές, οι οποίοι διαμαρτύρονταν για την καταστροφή των λαχανόκηπών τους, αφού το νερό του ποταμού γινόταν υφάλμυρο. Το αποτέλεσμα ήταν να απαγορεύσει ο Δήμος Αθηναίων την εκκένωση των δεξαμενών στον Ιλισό.
Από την άλλη, η διεύθυνση των λουτρών για διαφημιστικούς λόγους δημοσίευε καθημερινά τον αριθμό των ατόμων που τα επισκέπτονταν (ο οποίος ανερχόταν σε αρκετές εκατοντάδες), κάτι που τελικά έβλαπτε την επιχείρηση. Εφόσον δεν ανανεωνόταν το νερό, σκεφτόταν ο κόσμος, το μπάνιο σε αυτό δεν θα ήταν υγιεινό.
Το κοινό άρχισε να διαμαρτύρεται και ο Τύπος της εποχής να επιτίθεται. Σατιρικά έντυπα δημοσίευαν γελοιογραφίες και επισήμαιναν τους κινδύνους που εγκυμονούσε το «γεμάτο μαλάκια, οστρακόδερμα και κάθε είδους προϊόντα του ζωικού και του φυτικού βασιλείου» νερό των λουτρών.
Ο Δαμασκηνός απέκρουε αυτές τις κατηγορίες, παρουσιάζοντας γνωμοδοτήσεις επιστημόνων, και μερίδα του Τύπου, όπως η σατιρική πολιτική εφημερίδα Μη χάνεσαι, ανέλαβε την υπεράσπισή του, αλλά ο κόσμος είχε διαμορφώσει τη δική του άποψη.
Το τελειωτικό χτύπημα για την επιχείρηση ήταν η επιδημία τύφου που ενέσκηψε τότε στην Αθήνα και παρέλυσε τη ζωή της πόλης.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, με την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου η Αθήνα συνδέθηκε με το Φάληρο και, ως εκ τούτου, διευκολύνθηκε η μετακίνηση του πληθυσμού από την πόλη στη φαληρική ακτή.
Εκεί οι ανταγωνιστές του Δαμασκηνού είχαν αρχίσει να δημιουργούν τις δικές τους υποδομές για θαλασσινά λουτρά. Οι εγκαταστάσεις αυτές, σε αντίθεση με του Δαμασκηνού, μπόρεσαν να λειτουργήσουν και ως χώρος ψυχαγωγίας και κοινωνικής συναναστροφής, με αποτέλεσμα να προσελκύουν τους Αθηναίους περισσότερο απ’ όσο οι εγκαταστάσεις στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Με την αποτυχία των λουτρών του, ο Δαμασκηνός οδηγήθηκε σε οικονομική καταστροφή και αναγκάστηκε να κλείσει την επιχείρηση.
Ο Αντώνιος Δαμασκηνός
Ο Αντώνιος Δαμασκηνός, με καταγωγή από την Τήνο, σπούδασε μαθηματικά στην Αθήνα και στη Σορβόννη, και στη συνέχεια διορίστηκε καθηγητής σε γυμνάσιο.
Από τη διδασκαλία του και τα μαθητικά εγχειρίδια που συνέγραψε απέκτησε μεγάλη φήμη, σε σημείο που κάποιοι τον αποκαλούσαν «διεθνούς φήμης μαθηματικό». Επιπλέον, είχε κλίση προς τις καινοτόμες εφευρέσεις.
Το 1877 διορίστηκε καθηγητής στο Σχολείο των Τεχνών (τον πρόδρομο του σημερινού Πολυτεχνείου), όπου ανέλαβε τη διδασκαλία της Τριγωνομετρίας και της Ανάλυσης.
Κάποια στιγμή παραπονέθηκε στον σύλλογο των καθηγητών του Σχολείου ότι ο μισθός του δεν ανταποκρινόταν στους κόπους που κατέβαλλε. Του πρότειναν να μειώσει τις ώρες διδασκαλίας, αλλά εκείνος δεν δέχτηκε.
Όταν, το 1884, κρίθηκε ότι η αφοσίωσή του στην επιχείρηση των λουτρών ήταν επιζήμια για το διδακτικό του έργο, ο διευθυντής του Σχολείου έκανε αναφορά στο υπουργείο, επισημαίνοντας ότι ο Δαμασκηνός κωλυόταν στην εκπλήρωση των καθηκόντων του λόγω των ιδιωτικών του συμφερόντων, και πρότεινε την απόλυσή του.
Ο Δαμασκηνός παραδέχτηκε ότι ήταν αδύνατον να συμμορφωθεί με τους κανόνες λειτουργίας του Σχολείου λόγω των ατομικών του υποθέσεων, οπότε υπέβαλε την παραίτησή του.
Για ένα διάστημα αναμείχθηκε με τη δημοσιογραφία, εκδίδοντας, από κοινού με τον Πέτρο Κανελλίδη, την πολιτική εφημερίδα Καρτερία.
Με το οξύ και επιχειρηματικό πνεύμα που τον διέκρινε, ο Δαμασκηνός προσπάθησε να αξιοποιήσει τα λουτρά του και για άλλες χρήσεις πλην της βασικής.
Εγκατέστησε κοντά στις πισίνες ένα καθαριστήριο βαρελιών κρασιού, καλώντας τους οινοποιούς και τους οινοπώλες να πλένουν τα βαρέλια τους εκεί με το νερό των δεξαμενών που χυνόταν κατά την εκκένωσή τους. Καθώς μέχρι τότε οι περισσότεροι τα καθάριζαν στο Φάληρο, δεν θα ήταν υποχρεωμένοι να μετακινούνται ως εκεί, κι επιπλέον οι προσφερόμενες τιμές ήταν πολύ χαμηλότερες από τις τρέχουσες. Παρά ταύτα, ούτε η επιχείρηση αυτή ευοδώθηκε.
Ο Δαμασκηνός σκέφτηκε, επίσης, ότι το νερό των δεξαμενών θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον καθαρισμό των πρώτων στοιχειωδών σφαγείων που κατασκευάστηκαν στις όχθες του Ιλισού (η σφαγή ζώων στα πεζοδρόμια της πόλης, μπροστά από τα κρεοπωλεία, δεν είχε ακόμα εξαλειφθεί). Η απάντηση την οποία πήρε από τον Δήμο Αθηναίων ήταν ότι αυτό θα μπορούσε να γίνει αν κατασκεύαζε ο ίδιος τους «οχετούς» που θα μετέφεραν το νερό από τις δεξαμενές του.
Τέλος, ο Δαμασκηνός προσφέρθηκε να διαθέσει στον δήμο το νερό των δεξαμενών του για το κατάβρεγμα των δρόμων της Αθήνας, ώστε να λυθεί το τεράστιο πρόβλημα της σκόνης που έπνιγε την πόλη. Εκείνη την εποχή όμως έπρεπε να αποφανθούν οι γιατροί του δήμου αν το κατάβρεγμα των δρόμων με θαλασσινό νερό ήταν επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία. Οι αρμόδιοι απέρριψαν και αυτή την ιδέα.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι αργότερα, όταν η ΟΥΛΕΝ (η τότε εταιρεία υδροδότησης) κατασκεύασε το Δίκτυον Θαλασσίου Ύδατος, ο Δήμος Αθηναίων χρησιμοποίησε για το πλύσιμο των σφαγείων και το κατάβρεγμα δρόμων και υπονόμων, αλλά και για την κατασκευή υπαίθριων παιδικών λουτρών, θαλασσινό νερό, το οποίο μετέφερε με τη μέθοδο του Δαμασκηνού.
Τελικά, στους Αθηναίους δεν έμεινε καν η ανάμνηση των λουτρών του Δαμασκηνού. Χαρακτηριστικό, το ότι δεν έχει διασωθεί καμία απεικόνισή τους.
Μετά την οικονομική καταστροφή του, ο Δαμασκηνός έφυγε από την Ελλάδα για τη Γαλλία, όπου έζησε για πολλά χρόνια.
Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, γύρω στο 1919, εμφανίστηκε στους δρόμους της πόλης με άσπρα γένια και κυρτούς ώμους, φορώντας ένα καπέλο θαμπό από την πολυκαιρία και ένα πανωφόρι με τριμμένο τον μάλλινο γιακά του, όπως γράφτηκε στον Τύπο της εποχής.
Δεν είναι γνωστό αν κατά το διάστημα της απουσίας του στη Γαλλία ασχολήθηκε με άλλες επιχειρήσεις. Σίγουρα όμως η εξωτερική του εμφάνιση φανέρωνε ότι η τύχη δεν τον βοήθησε καθόλου.
Ταλαιπωρημένος και με κλονισμένη υγεία, τελικά βρήκε καταφύγιο στο Πτωχοκομείο, όπου πέθανε το καλοκαίρι του 1915.
1930. Λαϊκές πισίνες για παιδιά
Πενήντα χρόνια μετά το εγχείρημα του Δαμασκηνού, τη δεκαετία του 1930, στο πλαίσιο της υγειονομικής φροντίδας του παιδιού και της κοινωνικής πρόνοιας που προωθούσε η κυβέρνηση Βενιζέλου, ο Δήμος Αθηναίων δημιούργησε ένα δίκτυο υπαίθριων δεξαμενών με θαλασσινό νερό για παιδιά ηλικίας 6 έως 12 ετών.
Σε μια περίοδο βαθιάς οικονομικής κρίσης, αυτή η κοινωνικού χαρακτήρα πρωτοβουλία του δήμου, στην οποία δόθηκε το όνομα Παιδικός Κήπος, στόχευε στα παιδιά των φτωχών αθηναϊκών οικογενειών, που τα καλοκαίρια παρέμεναν στην πόλη επειδή δεν είχαν τη δυνατότητα να κάνουν μπάνια στη θάλασσα.
Τα παιδιά έπρεπε να είναι εφοδιασμένα με δελτίο υγείας, το οποίο εξασφάλιζαν ύστερα από εξέτασή τους στο Υγειονομικό Κέντρο του δήμου.
Την εποχή εκείνη, σε συνεργασία με το ΠΙΚΠΑ, εφαρμόστηκε ένα γενικότερο σύστημα ελέγχου της υγείας των παιδιών. Όσα από αυτά έκριναν οι γιατροί ότι ήταν αδύνατα και είχαν ανάγκη από θαλασσινά μπάνια και προσεγμένη διατροφή τα έστελναν στις παιδικές εξοχές.
Τις δημοτικές παιδικές πισίνες σχεδίασε ο σπουδαίος αρχιτέκτονας Βασίλειος Τσαγρής, τότε γενικός διευθυντής των Τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου Αθηναίων.
Η πρώτη από αυτές κατασκευάστηκε το καλοκαίρι του 1930 στην πλατεία του Αγίου Παντελεήμονα της οδού Αχαρνών. Το νερό της ανανεωνόταν συνέχεια με μια αντλία τοποθετημένη μέσα στην κατασκευή.
Την επόμενη χρονιά κατασκευάστηκε η διπλή πισίνα στην αρχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας, με μία δεξαμενή σε κάθε πλευρά της λεωφόρου.
Ακολούθησε η κατασκευή της πισίνας στο Κουκάκι το 1933.
Το 1935 διαμορφώθηκε η κυκλική πισίνα της Πλατείας Κουμουνδούρου, με παράλληλο καλλωπισμό όλης της πλατείας.
Κάθε χρόνο η οργάνωση αυτών των δεξαμενών βελτιωνόταν όλο και περισσότερο. Η επόμενη παιδική πισίνα κατασκευάστηκε το 1937 στην πλατεία του Αγίου Ιωάννη Βουλιαγμένης.
Μέσα σε μία διετία είχαν κατασκευαστεί δεξαμενές στην πλατεία του Προφήτη Ηλία στο Παγκράτι, στην πλατεία απέναντι από τον Άγιο Κωνσταντίνο στον Κολωνό, στον Άγιο Γεώργιο της Ακαδημίας Πλάτωνος και στου Γκύζη.
Η τελευταία προπολεμική παιδική πισίνα κατασκευάστηκε το 1939 στην Πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι.
Το μπάνιο των παιδιών και ο περιβάλλων χώρος κάθε δεξαμενής μετατρέπονταν σε τόπο πανηγυριού όλης της γειτονιάς. Επιπλέον, κάθε Σάββατο παιάνιζε μουσική στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, κάθε Κυριακή στο Κουκάκι και κάθε Τρίτη στον Άγιο Παντελεήμονα.
Υπάλληλοι του Δήμου Αθηναίων φρόντιζαν για την ασφάλεια των μικρών κολυμβητών, και στις περισσότερες πισίνες εθελόντριες τους μοίραζαν ψωμοτύρι μετά το μπάνιο.
Υπήρχε πρόγραμμα, το οποίο ξεκινούσε τον Ιούνιο, και το μπάνιο επιτρεπόταν το πρωί από τις 8 έως τις 12 και το απόγευμα από τις 3 έως τις 7. Στο ενδιάμεσο, οι πισίνες καθαρίζονταν από υπαλλήλους του δήμου.
Μετά την Κατοχή, οι κολυμβητικές δεξαμενές επαναλειτούργησαν το 1949. Σε αυτή την περίοδο καταργήθηκαν οι δύο πισίνες της λεωφόρου Αλεξάνδρας και κατασκευάστηκε μία στην Κονίστρα των Πετραλώνων και μία στα Δημοτικά Φυτώρια στον Προμπονά.
Σημειωτέον ότι η μεταφορά του θαλασσινού νερού στις δεξαμενές ήταν πολύ κοστοβόρα για την ΟΥΛΕΝ, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει πόλεμος της εταιρείας με τον Δήμο Αθηναίων.
Από τη δεκαετία του 1960 οι λαϊκές πισίνες της Αθήνας εγκαταλείφθηκαν σιγά σιγά, και οι ανάγκες των παιδιών καλύφθηκαν από τις οργανωμένες κατασκηνώσεις του Δήμου Αθηναίων στον Άγιο Ανδρέα Αττικής.
Σήμερα λειτουργούν σε διάφορες συνοικίες της πόλης δημοτικά κολυμβητήρια, ανοιχτά στο κοινό έναντι χαμηλού αντιτίμου.
ΠΗΓΕΣ
- Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς: «Ο Δαμασκηνός που έφερε τη θάλασσα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός!», taathinaika .gr, 13.7.2019
- «Η πρώτη πισίνα της Αθήνας έγινε το 1880», iefimerida .gr, 28.7.2013
- Τάκης Κατσιμάρδος: «“Μπάνια του λαού” στην… παραθαλάσσια Αθήνα του 19ου αιώνα, fractalart .gr, 10.7.2014
- Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς: «Οι λαϊκές παιδικές πισίνες στις γειτονιές των Αθηνών», taathinaika .gr, 13.7.2018
- Αγγελική Κοντού: «Σιντριβάνια και πισίνες της παλιάς Αθήνας», ipolizei .gr, 5.8.2021
